Kİsəlİlər
Kisəlilərin 260 növündən çoxu Avstraliyada və Yeni Zelandiyada yaşayır. Onların 80 növünə Cənubi Amerikada rast gəlmək olar, bir növ Şimali Amerikada yaşayır. Avstraliyada yaşayan oposumlar kisəlilərin ən kiçikləridir, uzunluğu 5 sm olur.
HAMIDA KİSƏ YOXDUR
Əksər erkək kisəlilərin çantası var. Ancaq bəzi cırtdan kisəlilərdə bu yoxdur. Məsələn, Cənubi Amerikada torpaqeşənində. Belə vəhşiciklərdə kisəni məmələrinin kənarındakı dəri qatları əvəz edir.
KENQURUNUN ÇANTASI
Təzə doğulmuş kenquru balası çox kiçik olur, cəmi 2 santimetr. O, anasının kisəsində sakitcə yaşayıb böyüyür. Bala kenquru anasının çantasına özü çıxır və onun döşlərindən süd əmməyə başlayır. Çəkisi 9 kiloqrama çatana qədər o, kisədə qalır. Çantalar vacib rol oynadığına görə belə heyvanları kisəlilər adlandırırlar.
KENQURUNUN NÖVLƏRİ
Kenqurunun 60-a qədər növü məlumdur. Avstraliyada və Yeni Zelandiyada onların hamısına rast gəlmək olur. Kenquru növlərinin ən böyüyü Kurən ( sarı) kenqurudur. Onun çəkisi 90 kiloqrama yaxındır. Ən balacası isə muskus kenqurusudur.
HAMIDA KİSƏ YOXDUR
Əksər erkək kisəlilərin çantası var. Ancaq bəzi cırtdan kisəlilərdə bu yoxdur. Məsələn, Cənubi Amerikada torpaqeşənində. Belə vəhşiciklərdə kisəni məmələrinin kənarındakı dəri qatları əvəz edir.
KENQURUNUN ÇANTASI
Təzə doğulmuş kenquru balası çox kiçik olur, cəmi 2 santimetr. O, anasının kisəsində sakitcə yaşayıb böyüyür. Bala kenquru anasının çantasına özü çıxır və onun döşlərindən süd əmməyə başlayır. Çəkisi 9 kiloqrama çatana qədər o, kisədə qalır. Çantalar vacib rol oynadığına görə belə heyvanları kisəlilər adlandırırlar.
KENQURUNUN NÖVLƏRİ
Kenqurunun 60-a qədər növü məlumdur. Avstraliyada və Yeni Zelandiyada onların hamısına rast gəlmək olur. Kenquru növlərinin ən böyüyü Kurən ( sarı) kenqurudur. Onun çəkisi 90 kiloqrama yaxındır. Ən balacası isə muskus kenqurusudur.
Qartallar
Dünyada ən böyük qartal qarpiya – Cənubi Amerika qartalıdır. Cənubi Amerikanın tropik meşələrində yaşayır. Onun uzunluğu 110 sm-ə qədərdir. Pəncələri çox iri, caynaqları çox itidir. Başqalarından fərqli olaraq qarpiya ovunu havadan seyr etmir. O, əsasən meşədə meymunları ovlayır. Yalnız Filippində yaşayan meymunyeyən qartal iriliyinə görə ona yaxındır. Qartal çox sürətlidir.
QARTAL YUVASI
Ağ baş qartalın yuvası bütün dünyada olan quşların yuvasından böyükdür. Bəzi yuvaların dərinliyi 5,5 m-ə çatır. Ağ baş qartal öz yuvasından uzun müddət, həm də hər il istifadə edir. Cənubi Amerika qartalının qanadı başqalarından kiçikdir.
BERKUT OVU
Qartalların hər pəncəsində 4 əyri caynaq var. Onlar havadan ovun üstünə şığıyıb onu caynaqları arasında sıxıb öldürür, sonra parçalayırlar. Ən uzun caynaq və dimdik berkutdadır. Onun əyri dimdiyinin uzunluğu 10 santimetrdir.
QARTAL YUVASI
Ağ baş qartalın yuvası bütün dünyada olan quşların yuvasından böyükdür. Bəzi yuvaların dərinliyi 5,5 m-ə çatır. Ağ baş qartal öz yuvasından uzun müddət, həm də hər il istifadə edir. Cənubi Amerika qartalının qanadı başqalarından kiçikdir.
BERKUT OVU
Qartalların hər pəncəsində 4 əyri caynaq var. Onlar havadan ovun üstünə şığıyıb onu caynaqları arasında sıxıb öldürür, sonra parçalayırlar. Ən uzun caynaq və dimdik berkutdadır. Onun əyri dimdiyinin uzunluğu 10 santimetrdir.
Ən uzağa uçan quşlar
Aleut suqaranquşu hər il bu diyardan o birinə köçərkən 40000 km məsafə qət edir. Şimal yarımkürəsində yay olanda Arktikada yuva qurur. Cənub yarımkürəsində yay olanda oraya uçur, çünki yay vaxtı burada yem çox olur.
BÖYÜK ÇİNƏDANLI PELİKAN
Balıq tutmaq üçün o, dimdiyini açaraq suya düşür və onun böyük çinədanı su və balıqla dolur. Onda pelikan başını yuxarı qaldırır, su axıb gedir, çinədanda qalan balıqları isə udur.
ÜZMƏYƏN DƏNİZ QUŞLARI
Dəniz quşu olsa da Treqat quşu üzə bilmir, ona görə də suya toxunmamağa çalışır. Yemi suyun üstündən götürür, yaxud başqasının əlindən alır.
QARABATDAQ
Onların 30-a qədər növü var. Birindən başqa bütün növlər uçur. Qalapaqos qarabatdağı Cənubi Amerikada Qalapaqos adalarında yaşayır. Qanadları çox kiçik olduğundan uça bilmir. Lakin çox yaxşı üzür və öz qidasını ancaq sudan alır.
BÖYÜK ÇİNƏDANLI PELİKAN
Balıq tutmaq üçün o, dimdiyini açaraq suya düşür və onun böyük çinədanı su və balıqla dolur. Onda pelikan başını yuxarı qaldırır, su axıb gedir, çinədanda qalan balıqları isə udur.
ÜZMƏYƏN DƏNİZ QUŞLARI
Dəniz quşu olsa da Treqat quşu üzə bilmir, ona görə də suya toxunmamağa çalışır. Yemi suyun üstündən götürür, yaxud başqasının əlindən alır.
QARABATDAQ
Onların 30-a qədər növü var. Birindən başqa bütün növlər uçur. Qalapaqos qarabatdağı Cənubi Amerikada Qalapaqos adalarında yaşayır. Qanadları çox kiçik olduğundan uça bilmir. Lakin çox yaxşı üzür və öz qidasını ancaq sudan alır.
Pİnqvİnlər
Pinqvinlərin vətəni Antarktidadır. İmperator pinqvini onların ən böyüyüdür. Onun boyu təxminən 95 santimetrdir. Bütün pinqvinlər kimi, o da uça bilmir, amma ən yaxşı üzən və suya baş vurandır. Həyatının çox hissəsini suda keçirir, balıq və kalmarla qidalanır. Yalnız nəsil artırmaq üçün sahilə çıxır. Dişi yumurta qoyur, erkək onu pəncələri ilə isidir. Yumurta qoyduqdan sonra dişi dənizə qayıdır, erkək isə 60 gün onun keşiyini çəkir. Acsa da o, yumurtanı nəzarətsiz buraxıb getmir. Yumurtadan çıxan balanı saxlamaq üçün ana pinqvin dənizdən çıxır, ata dənizə yollanır.
PİNQVİNLƏRİN NÖVLƏRİ
Mövcud olan 18 pinqvin növünün əksəriyyəti Antarktidada yaşayır. Lakin onlara isti sularda da rast gəlmək olur. Bir neçə növ Yeni Zelandiya tropikində, Qalapaqos adalarında, bir növ isə Cənubi Afrikada yaşayır. Şimal yarımkürəsində pinqvin yaşamır.
ƏN BALACA PİNQVİN
O, bala pinqvin adlanır. Boyu cəmi 40 sm-dir. Bala pinqvin Yeni Zelandiya və Tasmaniya adasının sahil sularında məskən salıb.
PİNQVİNLƏRİN NÖVLƏRİ
Mövcud olan 18 pinqvin növünün əksəriyyəti Antarktidada yaşayır. Lakin onlara isti sularda da rast gəlmək olur. Bir neçə növ Yeni Zelandiya tropikində, Qalapaqos adalarında, bir növ isə Cənubi Afrikada yaşayır. Şimal yarımkürəsində pinqvin yaşamır.
ƏN BALACA PİNQVİN
O, bala pinqvin adlanır. Boyu cəmi 40 sm-dir. Bala pinqvin Yeni Zelandiya və Tasmaniya adasının sahil sularında məskən salıb.
Ən böyük kərtənkələ
Nəhəng Komod varanı ən böyük kərtənkələdir. Cənub-Şərqi Asiyada yaşayır, uzunluğu 3 metrə çatır. Çöl qabanlarını və maral balalarını ovlayır.
KƏRTƏNKƏLƏLƏRİN NÖVLƏRİ
Dünyada 300-dən çox kərtənkələ növünə rast gəlmək olur. Bu, sürünənlər arasında ən böyük qrupdur. Antarktidadan başqa bütün qitələrdə kərtənkələ yaşayır. Ancaq onların çoxu isti yerləri sevir. Nəhəng varan, miniatür gekkon, malox- bütün bunlar kərtənkələ növləridir.
ZƏHƏRLİ KƏRTƏNKƏLƏLƏR
Dünyada ancaq iki növ zəhərli kərtənkələ var, hər ikisi Şimali Amerikada yaşayır : zəhərdiş və saqqallı kərtənkələ. Zəhər uzun çənələrinin yanında yerləşən öddə əmələ gəlir. Kərtənkələ ovunu tutarkən onu dişləyir, zəhər yaraya düşür və ölür.
KƏRTƏNKƏLƏLƏRİN NÖVLƏRİ
Dünyada 300-dən çox kərtənkələ növünə rast gəlmək olur. Bu, sürünənlər arasında ən böyük qrupdur. Antarktidadan başqa bütün qitələrdə kərtənkələ yaşayır. Ancaq onların çoxu isti yerləri sevir. Nəhəng varan, miniatür gekkon, malox- bütün bunlar kərtənkələ növləridir.
ZƏHƏRLİ KƏRTƏNKƏLƏLƏR
Dünyada ancaq iki növ zəhərli kərtənkələ var, hər ikisi Şimali Amerikada yaşayır : zəhərdiş və saqqallı kərtənkələ. Zəhər uzun çənələrinin yanında yerləşən öddə əmələ gəlir. Kərtənkələ ovunu tutarkən onu dişləyir, zəhər yaraya düşür və ölür.
Qar dənəcİYİ
Siz bilirsinizmi, ki qar dənəciklərinin minə yaxın növü var?
Onların əsas forması – altıbucaqlı plastinkalardır. Qar dənəcikləri yerə altışüalı ulduz kimi düşür. Əgər külək və bərk şaxta yoxdursa, onlar öz formalarında qalırlar. Güclü soyuq küləyin təsirindən qar dənəcikləri bir-biri ilə toqquşaraq yapışıb donur, öz formalarını itirirlər.
Buluddan yağan yağıntılar havanın temperaturu sıfırdan aşağı düşəndə Qar dənəciklərinə çevrilirlər.
Onların əsas forması – altıbucaqlı plastinkalardır. Qar dənəcikləri yerə altışüalı ulduz kimi düşür. Əgər külək və bərk şaxta yoxdursa, onlar öz formalarında qalırlar. Güclü soyuq küləyin təsirindən qar dənəcikləri bir-biri ilə toqquşaraq yapışıb donur, öz formalarını itirirlər.
Buluddan yağan yağıntılar havanın temperaturu sıfırdan aşağı düşəndə Qar dənəciklərinə çevrilirlər.
Külək
Külək (qasırğa) çox vaxtı nağıl qəhrəmanı olur. Bir az fikirləşsən, sən də bu nağılları yada sala bilərsən. Mən fikirləşirəm ki, külək sirli olduğundan nağıl qəhrəmanına çevrilib. Tamamilə küləksiz günlərə çox geç-geç rast gəlmək olur. Amma küləyin yaranması çox adidir. Külək haradan götürülür? Başa düşə bilmirəm!
Bizim planetimiz qalın hava qatına bürünüb. Buna atmosfer deyirlər. Yer kürəsi çox böyükdür, onun ayrı-ayrı nöqtələrində temperatur müxtəlifdir. Ekvatorda hava çox qızdığına görə həmişə isti olur. Şimal və Cənub qütblərində buz nə yayda, nə qışda ərimir. Orada hava həmişə soyuyur. Okeanların üstündəki hava nəmi özünə çəkir, nəhəng səhralardakı hava isə çox quruyur. Keçilməz cəngəllik bitən yerlərdə, məsələn, Cənubi Amerikadakı Amazonka çayında, havaya çoxlu oksigen keçir. Çoxlu şəhərlər və tüstüləyən zavodlar olan yerlərdə hava tüstü, yanıq iyi və hislə çirklənir.
Hava isə özü də qazdır, onun molekullarının sərhəd və divarları olmadığından onlar azad uçurlar.
Bizim planetimiz qalın hava qatına bürünüb. Buna atmosfer deyirlər. Yer kürəsi çox böyükdür, onun ayrı-ayrı nöqtələrində temperatur müxtəlifdir. Ekvatorda hava çox qızdığına görə həmişə isti olur. Şimal və Cənub qütblərində buz nə yayda, nə qışda ərimir. Orada hava həmişə soyuyur. Okeanların üstündəki hava nəmi özünə çəkir, nəhəng səhralardakı hava isə çox quruyur. Keçilməz cəngəllik bitən yerlərdə, məsələn, Cənubi Amerikadakı Amazonka çayında, havaya çoxlu oksigen keçir. Çoxlu şəhərlər və tüstüləyən zavodlar olan yerlərdə hava tüstü, yanıq iyi və hislə çirklənir.
Hava isə özü də qazdır, onun molekullarının sərhəd və divarları olmadığından onlar azad uçurlar.
Su dünyası
DƏRƏLƏR, BUZLAQLAR, DƏNİZLƏR…..
1956- cı ildə tədqiqat aparan gəmi Sakit okeanın cənub hissəsində ona qədər məlum olmayan aysberqlərin ən böyüyünü aşkar etmişdir. Onun uzunlüğü 335 km, eni 97 km-dir.
Yunanıstandakı Vikos dərəsinin eni 1100 metr, dərinliyi 900 metrdir.
Dünyadakı ən böyük buzlaq Antarktidadakı Lamberta buzlağıdır.Onun uzunluğu 700 km-dir. Ən sürətli hərəkət edən buzlaq isə Alyaskadadır. O, gün ərzində 20 metrədək sürüşür.
Dünyanın ən böyük səhrası Saxar Afrikanın şimalında yerləşir. Onun sahəsi 9 mln.km2-dir. Burada hündürlüyü 465 metrə çatan qum təpələrinə rast gəlmək olar.
Kaliforniyadakı ( ABŞ ) Ölüm vadisində çox ehtiyatlı olmaq lazımdır. Bəzən burada hərarət 52 Cº-ə çatır.
Ölü dəniz ( İsrail ) Yer kürəsində ən alçaq nöqtədir. Dəniz səviyyəsindən 400 m aşağıda yerləşən bu dənizin suyu o qədər duzludur ki, onda batmaq mümkün deyil.
1956- cı ildə tədqiqat aparan gəmi Sakit okeanın cənub hissəsində ona qədər məlum olmayan aysberqlərin ən böyüyünü aşkar etmişdir. Onun uzunlüğü 335 km, eni 97 km-dir.
Yunanıstandakı Vikos dərəsinin eni 1100 metr, dərinliyi 900 metrdir.
Dünyadakı ən böyük buzlaq Antarktidadakı Lamberta buzlağıdır.Onun uzunluğu 700 km-dir. Ən sürətli hərəkət edən buzlaq isə Alyaskadadır. O, gün ərzində 20 metrədək sürüşür.
Dünyanın ən böyük səhrası Saxar Afrikanın şimalında yerləşir. Onun sahəsi 9 mln.km2-dir. Burada hündürlüyü 465 metrə çatan qum təpələrinə rast gəlmək olar.
Kaliforniyadakı ( ABŞ ) Ölüm vadisində çox ehtiyatlı olmaq lazımdır. Bəzən burada hərarət 52 Cº-ə çatır.
Ölü dəniz ( İsrail ) Yer kürəsində ən alçaq nöqtədir. Dəniz səviyyəsindən 400 m aşağıda yerləşən bu dənizin suyu o qədər duzludur ki, onda batmaq mümkün deyil.
Möcüzələr
QƏRİBƏ İNSAN TƏSVİRLƏRİ
Bakının 60 kilometrliyindəki Qobustan qayalarındakı təsvirlər buranın ən qədim insan məskənlərindən biri olduğunu sübut edir.
E.ə 1257- ci ildə Misir fironu Əbu – Simbeldə misli görünməmiş bir məbəd tikməyi qərara alır. Girəcəkdə firon II Ramzesin 20 metrlik 4 heykəli vardı.
Amerikalı heykəltəraş Qatzon Borqlum Cənubi Dakota ştatındakı ( ABŞ ) Raşmor dağında qaya üzərində ABŞ- ın dörd prezidentinin başını ovmuşdur. Bu işə 14 il sərf etmişdir.
SU MÖCÜZƏLƏRİ
Dünyada ən böyük şəlalə – Anxel Venesueladadır.Hündürlüyü 979 metrdir.
Dünyada ən hündür və güclü geyzer Yeni Zelandiyadakı Vaymanqu geyzeridir. Əvvəllər hər üç gündən bir fontan vuran bu nəhəng geyzer 1904- cü ildə sakitləşib. Fontan dövründə qaynar tünd suyu və nəhəng daşları 460 metr yüksəkliyə qaldırırdı.
Bakının 60 kilometrliyindəki Qobustan qayalarındakı təsvirlər buranın ən qədim insan məskənlərindən biri olduğunu sübut edir.
E.ə 1257- ci ildə Misir fironu Əbu – Simbeldə misli görünməmiş bir məbəd tikməyi qərara alır. Girəcəkdə firon II Ramzesin 20 metrlik 4 heykəli vardı.
Amerikalı heykəltəraş Qatzon Borqlum Cənubi Dakota ştatındakı ( ABŞ ) Raşmor dağında qaya üzərində ABŞ- ın dörd prezidentinin başını ovmuşdur. Bu işə 14 il sərf etmişdir.
SU MÖCÜZƏLƏRİ
Dünyada ən böyük şəlalə – Anxel Venesueladadır.Hündürlüyü 979 metrdir.
Dünyada ən hündür və güclü geyzer Yeni Zelandiyadakı Vaymanqu geyzeridir. Əvvəllər hər üç gündən bir fontan vuran bu nəhəng geyzer 1904- cü ildə sakitləşib. Fontan dövründə qaynar tünd suyu və nəhəng daşları 460 metr yüksəkliyə qaldırırdı.
Maraqlıdır
Dağlar yeraltı qayaların hərəkətə gəlməsi nəticəsində yaranır. Bəzi dağların zirvəsində deşik – krater var. Belə dağları vulkan adlandırırlar.
Ən böyük və dağıdıcı vulkan 1883- cü ildə İndoneziyada püskürmüş Krakatau vulkanı olmuşdur. Onun kraterindən çıxan daşlar 25 km hündürlüyə qalxmış və külü 5000 km- dən uzağa səpələnmişdir.
Dünyada ən uzun dağ silsiləsi cənubi Amerikadakı And sıra dağlarıdır. Onun uzunluğu 7660 kilometrdir.
Dünyanın ən uca nöqtəsi Himalay dağlarındakı Everest zirvəsidir. Onun hündürlüyü 8848 metrdir. İlk dəfə bu piki 1953- cü ildə yeni zelandiyalı Edmund Xilları və Şerp Tentsinq Norgey fəth etmişlər.
E.ə 79-cu ildə püskürən Vezuviy vulkanı Romanın Pompey şəhərini bütünlüklə öz altına alıb. Bir çox əsrlərdən sonra onun altından çox yaxşı qalmış binalar və mozaikalar tapılmışdır.
QƏRİBƏ BİNALAR
1851- ci ildə Londonda inşa edilmiş Büllur saray bütünlüklə şüşədən quraşdırılıb. Metal çərçivələrin içərisinə 300 mindən çox şüşə doldurulub.
Ən böyük və dağıdıcı vulkan 1883- cü ildə İndoneziyada püskürmüş Krakatau vulkanı olmuşdur. Onun kraterindən çıxan daşlar 25 km hündürlüyə qalxmış və külü 5000 km- dən uzağa səpələnmişdir.
Dünyada ən uzun dağ silsiləsi cənubi Amerikadakı And sıra dağlarıdır. Onun uzunluğu 7660 kilometrdir.
Dünyanın ən uca nöqtəsi Himalay dağlarındakı Everest zirvəsidir. Onun hündürlüyü 8848 metrdir. İlk dəfə bu piki 1953- cü ildə yeni zelandiyalı Edmund Xilları və Şerp Tentsinq Norgey fəth etmişlər.
E.ə 79-cu ildə püskürən Vezuviy vulkanı Romanın Pompey şəhərini bütünlüklə öz altına alıb. Bir çox əsrlərdən sonra onun altından çox yaxşı qalmış binalar və mozaikalar tapılmışdır.
QƏRİBƏ BİNALAR
1851- ci ildə Londonda inşa edilmiş Büllur saray bütünlüklə şüşədən quraşdırılıb. Metal çərçivələrin içərisinə 300 mindən çox şüşə doldurulub.
Dünyanın 7 möcüzəsİ
E.ə II əsrdə sidonlu yunan Antipart o zaman mövcud olan 7 ən gözəl tikilini təsvir etmiş və onları « qədim dövrün möcüzələri », yaxud « dünyanın yeddi möcüzəsi » adlandırmışdır.
Yunan allahlarının başçısı Zevsin monumenti fil sümüyündən və mərmərdən düzəldilmişdir. Hündürlüyü 12 m olan bu abidə Yunanıstanda Olimp dağında ucaldılmışdır.
Yunan allahlarının başçısı Zevsin monumenti fil sümüyündən və mərmərdən düzəldilmişdir. Hündürlüyü 12 m olan bu abidə Yunanıstanda Olimp dağında ucaldılmışdır.
Misirdə İskəndəriyyə Farosu dəniz mayakıdır. Hündürlüyü 122 metrdir.
Gizədəki piramidalar fironların və qədim Misir hökmdarlarının dəfn olunduqları yerlər olmuşdur. Onları gələcək həyatda lazım olacaq bütün əşyalarla, o cümlədən ərzaq, mebel və bəzək şeyləri ilə birlikdə basdırırdılar.
Qədim yunanlar özlərinin çoxsaylı allahlarına səcdə etmək üçün məbədlər tikirdilər. Efesdəki ( Turkiyə ) Artemida məbədi ov və məhsuldarlıq allahının şərəfinə ucaldılmışdır.
Çar Mavsol Qalikarnasda ( Türkiyə ) özünə dünyada ən böyük sərdabə tikdirmək qərarına gəlir. Mavsoldan sonra bu cür dəbdəbəli qəbirləri mavzoley adlandırıblar
Rodos nəhənginin hündürlüyü 37 metrdir, tuncdan tökülüb, Günəş allahı Heliosun şərəfinə bu misilsiz abidə Aralıq dənizindəki Rodos adasında ucaldılıb.
Vavilon hökmdarı Navuxodonosor Mesopotamiyada öz arvadı Semiramida üçün əzəmətli asma bağları saldırmışdır. Daş sütünlar piramida şəkilli qaldırılmış və onların üstündə qeyri-adi ağaclar əkilmişdi.