Erkən dövlət qurumları
İlk tayfa birlikləri. Miladdan əvvəl III-II minilliklərdə Azərbaycan ərazisində nisbətən zəif və kiçik tayfaların birləşməsi nəticəsində bir sıra tayfa ittifaqları yaranmışdı. Bu ittifaqlar Azərbaycan tayfalarının məskunlaşdıqları ərazlərin sahiblərinə çevrilməsinə, Vətən adlı bir yurdun qoruyucusu olmalarına şərait yaratmışdı.
Bəhs edilən dövrdə Azərbaycanın cənubunda- Urmiya gölü ətrafında lullubi, quti, su və turukki, Araz çayından şimalda-Naxçıvan, Mil-Qarabağ ərazilərində isə naxç və gərgər tayfaları məskunlaşmışdılar.
Lullubilər. Tezliklə lullubilər su və turukki tayfalarını özlərinə birləşdirərək böyük və güclü bir tayfa ittifaqı yaratmışdılar. Onlar öz igidlikləri ilə ad -san qazanmışdılar. Qonşu İkiçayarası əraziləri ilə sıx əlaqə saxlayan lullubilər maldarlıqla məşğul olur, bəslədikləri mal-qaran taxıla dəyişirdilər. Zaman-zaman daha geniş ərazilərə yayılan bu azad tayfalar Assuriyanın Nuzi şəhərində də məskunlaşmışdılar. İkiçayarsının het tayfaları ilə yaxın təmasda olan lullubilərin qoçaqlığı və mərdliyi Hurri və Het hökmdarlarının da diqqətini cəlb etmişdi. Hetlər bu cəsur insanları muzdla dövlət qulluğuna və orduda xidmətə götürür, onların sədaqətini yüksək qiymətləndiridilər. Miladdan əvvəl III minilliyə aid Akkad mənbələrinin birində lullubilərin Assuriya hökmdarlarına qarşı mübarizəsindən bəhs olunur. «Daş sütun» adlı abidədəki mixi yazıların verdiyi bilgiyə görə İkiçayarasınad yaşayan tayfalar lullubi sözünü «özgə», «yadelli», «düşmən» mənasında işlətmiş, həmişə onlardan ehtiyat etmişlər.
Qutilər. Azərbaycanın cənub ərazisini özlərinə məskən seçmiş tayfalardan biri də qutitayfaları olmuşdur. Qutilər haqqında ilk yazılı məlumat miladdan əvvəl XXIII əsrə aiddir. Mənbələr bu cəsur tayfaların məskunlaşdığı yerləri «Qutium» adlandırır, onların igidliklərindən bəhs edir. Son dərəcə cəsur, döyüşkən olan igid qutiləri İkiçayrasının sakinləri «dağ əjdəhaları» adlandırar, onlardan aıçq-aşkar çəkinərmişlər. Təxminən min il sonra yazılmış Urartu mənbələri onları «etium» Adı ilə xatırlamış, qutilərin maldarlıq və əkinçiliklə məşğul olduqlarını göstərmişlər. Qutilərin yaratdığı tayfa ittifaqı nə güclü və iri tayfa ittifaqı olmuşdur.
Kassitlər. Azərbaycanın cənub ərazilərində və Luristanda məskunlaşmış və bu torpağın tarixinə öz izlərini həkk etmiş qədim tayfalardan biri də kassitlərdir. Özlərini «kaşşen» adlandıran kassitlərin yaşadığı ərazilər də mənbələrdə «Kaşşen» adlanırdı. Onların adı ilk dəfə miladdan əvvəl XXVIII əsrə dair mənbələrdə çəkilir. Miladdan əvvəl II minilliyin ikinci rübündə atdan nəqliyyat kimi istifadə edən kassitlər cəng arabalarına minərək İkiçayarasına hücum edirdilər. Bu da onu göstərir ki, döyüşdə ilk dəfə cəng arabaları kassitlər tərəfindən tətbiq olunmuşdur. Kassitlər tunc əşyalar və əmək alətləri düzəltmək sahəsində mahir sənətkarlar kimi tanınmışlar. Tuncun əsas tərkib hissəsi olan qalayın- «kassiteras»ın kassit tayfalarının adından götürülməsi fikrini irəli sürən alimlər də məhz kassitlərin sənətkarlığına əsaslanmışlar.
Lullubi dövləti. İnsanlar arasında bərabərsizliyin aranması, cəmiyyətin sosial cəhətdən fərqli qruplara parçalanması, varlıların yoxsullar üzərində hakimiyyətini qoruyub saxlamaq zərurətini yaratdı. Bu zərurət sonda ilk dövlət qurumlarının yaranmasına gətirib çıxardı.
Azərbaycan ərazisində ilk dövlət qurumu olan Lullubi dövləti də belə yaranmışdı. Azərbaycanın cənub torpaqlarında-Urmiya gölü ətrafında yaranmış bu dövlət qurumunun tarixi miladdan əvvəl III minilliyin ikinci yarısından başlayır. Bu siyasi qurumda dövlətə xas olan bəzi əlamətlər öz əksini tapmışdı. Artıq miladdan əvvəl XII əsrdə dövlətə hökmdar başçılıq edirdi, onun ordusu və xəzinəsi var idi. Bu zaman İkiçayarasında şumer şəhər-dövlətləri Akkadın hakimiyyəti altında idilər. Akkad dövləti öz torpaqlarını genişləndirmək, daha çox ərazini tabeçiliyinə keçirmək istəyirdi. Azərbaycan torpaqlarının sərvəti, təbiəti Akkad hökmdarını özünə cəlb eləmişdi. Təhlükə hər an gözlənilirdi. Bu təhlükəni sovuşdurmaq, vətəni qorumaq və azad yaşamaq mübarizə tələb edirdi. Mübarizəyə qalxan bir çox tayfalara yaxşı döyüş təcrübəsi və hərbi gücü olan lullubilər də qoşulmuşdu. Lullubi hökmdarı Satuni müttəfiqləri ilə birlikdə Akkad hökmdarının ordusuna qarşı ölüm-dirim savaşına başladı. Təəssüf ki, ilk döyüşlər müvəffəqiyyətsiz oldu. Satunidən sonrakı lullubi hömdarları İmmaşqun və Anubani güclü ordu yaratdılar, Akkad təcavüzünü aradan qaldıra bildilər.
Anubani dövləti gücləndirdi, ərazini genişləndirdi. Onun hakimiyyəti dövründə lullubi dövlətinin ərazisi Urmiya gölünün cənub və cənub-şərq bölgələrini əhatə edirdi. Qədim dünyanın bir çox erkən dövlətləri kimi Lullubi dövləti də miladdan əvvəl III minilliyin sonlarında zəifləyərək öz varlığını itirdi, tarixə qovuşdu.
Quti dövləti. Miladdan əvvəl III minilliyin ikinciyarısında Urmiya gölünün cənub-qərbində daha bir dövlət qurumu yüksəlməyə başladı. Qədim quti tayfalarının yaratdığı bu dövlət tayfanın adı ilə Quti adlanırdı. Akkad dövlətinə qarşı mübarizələrdə yaranan və möhkəmlənən bu dövlət Akkad təcavüzündən ziyan çəkən şumer şəhər-dövlətəlrinin himayədarına çevrilmişdi. İgid və cəsur qutilər müqəddəs Nippur şəhərini müdafiə edərək bir qədər də gücəlndilər. Sonra isə Akkad dövlətini süquta uğradaraq varlığına son qoydular.
Miladdan əvvəl 2184-cü ildən başlayaraq qutilər ətraf əraziləri, xüsusən İkiçayarasını özlərinə tabe etməyə başladılar. Amansız, qanlı-qadalı döyüşlərdə bərkimiş, yaxşı hərbi və döyüş təcrübəsi qazanmış quti ordusu çox-çox uzaqlara gedib çıxdı. Quti dövlətinin ərazisi şimalda Urmiya gölünün qərbindən cənubda İran körfəzinə qədər uzandı. Xırda sülalələri özünə tabe edən qutilər bu ərazilərdə bir əsrə qədər ağalıq etdilər.
Qutilər özlərindən asılı hala saldıqları Akkad və Şumerin dövlət idarəçiliyini öyrənir, özlərinin, yəni qədim qədim Azərbaycanın mütərəqqi idarəçilik mədəniyyəti də yayırdılar. Başqa Şərq ölkələrindən fərqli olaraq qutilər hökmdarı seçir, hakimiyyətin irsən keçməsini yox, seçim qaydası ilə ötürülməsini üstün tuturdular. Hər bir hökmdar vilayətlərə canişinlər təyin edir, onlara idarəçilik işində kifayət qədər müstəqillik verirdilər. Bu da onlara Dəclə və fərat çayları arasındakı ərazilərdə uzun müddət hökmranlıq etməyə imkan verdi.
E.ə. 2104-cü ildə İkiçayrasında Uruk şəhərində qutilərin hakimiyyətinə qarşı baş verən üsyan bu ərazinin cənub hissəsində quti hakimiyyətinin ləğvi ilə nəticələndi. Şimalda isə qutilər hələ də ağalıq edirdilər. Assuriya dövlətinin yaranıb inkişaf etməsinə qədər bu ağalıq davam etdi. Nəhayət miladdan əvvəl III minilliyin sonunda Quti dövləti də zəifləyərək süqut etdi, bir siyasi qurum kimi tarix səhənsindən silindi.
Turukkilər. Urmiya gölünün cənubunda yaşayan qədim Azərbaycan tayfalarından biri də turukki tayfaları olmuşdur. Quti və Lullubi dövlət qurumlarının tərkibinə daxil olan bu tayfalar adı çəkilən dövlətlərin dağılmasından sonra mühüm siyasi qüvvəyə çevrildilər. İkiçayarasında baş verən hadisələrdə fəal iştirak edən turukkilər müstəqil siyasət yeridirdilər. Zaqros dağ keçidlərini aşıb İkiçayrasına daxil olaraq Aşağı Zab çayının yuxarı axarında yerələşən turukkilər Assuriya ilə toqquşur, assurlara qalib gələrək Şuşarra vilayətini tuturlar. Qədim Babil sənədlərinin verdiyi mənbələrə görə Babil hökmdarı Hammurapinin səylərinə baxmayaraq, bu cəsur tayfalar tədricən Babil ərazisinə daxi olaraq orada özlərinə məskən salmışdılar.
Mədəniyyət. Qədim Azərbaycan tayfaları istər məskunlaşdıqları, istərsə də işğal etdikləri ərazilərdə özünəməxsus mədəniyyət nümunələri yaradaraq bəşər tarixinin mədəniyyət səhifələrinə öz töhfələrini verirdilər. Bu dövrdə yayılmış ən möhtəşəm mədəniyyət nümunəsi «Luristan tuncu» adlanan mədəniyyətdir. Azərbaycan kassit tayfalarının mədəniyyətini özündə əks etdirən bu mədəniyyət miladdan əvvəl II minilliyin ikinci yarısına aid edilir. Bu mədəniyyətin ən səciyyəvi əlamətləri onların mifoloji və magiya məzmunlu mürəkkəb bəzək sistemli olmasıdır. Stilləşdirilmiş insan və heyvan fiqurlarından ibarət olan bu rəmzlər və təsvirlər Babil möhürlərində də əks olunmuşdur. Bu da kassit mədəniyyətinin Babilə təsirinin bariz nümunəsidir. Luristan məmulatlarında günəş rəmzi olan xaç, rombşəkilli qadın rəmzi, qanadlı qrifonlar bu mədəniyyətin ən mühüm ünsürləri kimi tanınmaqdadır.
Din. Qədim Azərbaycan tayfalarının özünəməxsus dini inancları və dünyagörüşləri olmuşdur. Lullubi hökmdarı Anubaninin şərəfinə qoyulmuş «Daş sütun» abidəsindəki yazılardan bəlli olur ki, lullubilər Səma, Günəş, Ay allahlarına, məhəbbət və məhsuldarlıq ilahələrinə sitayiş etmişlər. Bu allahları müqəddəs bilən Azərbaycan tayfaları onların şərəfinə məbədlər tikmiş, tarixdə gözəl memarılq abiədələri, ibadətgahlar yaratmaları ilə yadda qalmışlar.
Bəhs edilən dövrdə Azərbaycanın cənubunda- Urmiya gölü ətrafında lullubi, quti, su və turukki, Araz çayından şimalda-Naxçıvan, Mil-Qarabağ ərazilərində isə naxç və gərgər tayfaları məskunlaşmışdılar.
Lullubilər. Tezliklə lullubilər su və turukki tayfalarını özlərinə birləşdirərək böyük və güclü bir tayfa ittifaqı yaratmışdılar. Onlar öz igidlikləri ilə ad -san qazanmışdılar. Qonşu İkiçayarası əraziləri ilə sıx əlaqə saxlayan lullubilər maldarlıqla məşğul olur, bəslədikləri mal-qaran taxıla dəyişirdilər. Zaman-zaman daha geniş ərazilərə yayılan bu azad tayfalar Assuriyanın Nuzi şəhərində də məskunlaşmışdılar. İkiçayarsının het tayfaları ilə yaxın təmasda olan lullubilərin qoçaqlığı və mərdliyi Hurri və Het hökmdarlarının da diqqətini cəlb etmişdi. Hetlər bu cəsur insanları muzdla dövlət qulluğuna və orduda xidmətə götürür, onların sədaqətini yüksək qiymətləndiridilər. Miladdan əvvəl III minilliyə aid Akkad mənbələrinin birində lullubilərin Assuriya hökmdarlarına qarşı mübarizəsindən bəhs olunur. «Daş sütun» adlı abidədəki mixi yazıların verdiyi bilgiyə görə İkiçayarasınad yaşayan tayfalar lullubi sözünü «özgə», «yadelli», «düşmən» mənasında işlətmiş, həmişə onlardan ehtiyat etmişlər.
Qutilər. Azərbaycanın cənub ərazisini özlərinə məskən seçmiş tayfalardan biri də qutitayfaları olmuşdur. Qutilər haqqında ilk yazılı məlumat miladdan əvvəl XXIII əsrə aiddir. Mənbələr bu cəsur tayfaların məskunlaşdığı yerləri «Qutium» adlandırır, onların igidliklərindən bəhs edir. Son dərəcə cəsur, döyüşkən olan igid qutiləri İkiçayrasının sakinləri «dağ əjdəhaları» adlandırar, onlardan aıçq-aşkar çəkinərmişlər. Təxminən min il sonra yazılmış Urartu mənbələri onları «etium» Adı ilə xatırlamış, qutilərin maldarlıq və əkinçiliklə məşğul olduqlarını göstərmişlər. Qutilərin yaratdığı tayfa ittifaqı nə güclü və iri tayfa ittifaqı olmuşdur.
Kassitlər. Azərbaycanın cənub ərazilərində və Luristanda məskunlaşmış və bu torpağın tarixinə öz izlərini həkk etmiş qədim tayfalardan biri də kassitlərdir. Özlərini «kaşşen» adlandıran kassitlərin yaşadığı ərazilər də mənbələrdə «Kaşşen» adlanırdı. Onların adı ilk dəfə miladdan əvvəl XXVIII əsrə dair mənbələrdə çəkilir. Miladdan əvvəl II minilliyin ikinci rübündə atdan nəqliyyat kimi istifadə edən kassitlər cəng arabalarına minərək İkiçayarasına hücum edirdilər. Bu da onu göstərir ki, döyüşdə ilk dəfə cəng arabaları kassitlər tərəfindən tətbiq olunmuşdur. Kassitlər tunc əşyalar və əmək alətləri düzəltmək sahəsində mahir sənətkarlar kimi tanınmışlar. Tuncun əsas tərkib hissəsi olan qalayın- «kassiteras»ın kassit tayfalarının adından götürülməsi fikrini irəli sürən alimlər də məhz kassitlərin sənətkarlığına əsaslanmışlar.
Lullubi dövləti. İnsanlar arasında bərabərsizliyin aranması, cəmiyyətin sosial cəhətdən fərqli qruplara parçalanması, varlıların yoxsullar üzərində hakimiyyətini qoruyub saxlamaq zərurətini yaratdı. Bu zərurət sonda ilk dövlət qurumlarının yaranmasına gətirib çıxardı.
Azərbaycan ərazisində ilk dövlət qurumu olan Lullubi dövləti də belə yaranmışdı. Azərbaycanın cənub torpaqlarında-Urmiya gölü ətrafında yaranmış bu dövlət qurumunun tarixi miladdan əvvəl III minilliyin ikinci yarısından başlayır. Bu siyasi qurumda dövlətə xas olan bəzi əlamətlər öz əksini tapmışdı. Artıq miladdan əvvəl XII əsrdə dövlətə hökmdar başçılıq edirdi, onun ordusu və xəzinəsi var idi. Bu zaman İkiçayarasında şumer şəhər-dövlətləri Akkadın hakimiyyəti altında idilər. Akkad dövləti öz torpaqlarını genişləndirmək, daha çox ərazini tabeçiliyinə keçirmək istəyirdi. Azərbaycan torpaqlarının sərvəti, təbiəti Akkad hökmdarını özünə cəlb eləmişdi. Təhlükə hər an gözlənilirdi. Bu təhlükəni sovuşdurmaq, vətəni qorumaq və azad yaşamaq mübarizə tələb edirdi. Mübarizəyə qalxan bir çox tayfalara yaxşı döyüş təcrübəsi və hərbi gücü olan lullubilər də qoşulmuşdu. Lullubi hökmdarı Satuni müttəfiqləri ilə birlikdə Akkad hökmdarının ordusuna qarşı ölüm-dirim savaşına başladı. Təəssüf ki, ilk döyüşlər müvəffəqiyyətsiz oldu. Satunidən sonrakı lullubi hömdarları İmmaşqun və Anubani güclü ordu yaratdılar, Akkad təcavüzünü aradan qaldıra bildilər.
Anubani dövləti gücləndirdi, ərazini genişləndirdi. Onun hakimiyyəti dövründə lullubi dövlətinin ərazisi Urmiya gölünün cənub və cənub-şərq bölgələrini əhatə edirdi. Qədim dünyanın bir çox erkən dövlətləri kimi Lullubi dövləti də miladdan əvvəl III minilliyin sonlarında zəifləyərək öz varlığını itirdi, tarixə qovuşdu.
Quti dövləti. Miladdan əvvəl III minilliyin ikinciyarısında Urmiya gölünün cənub-qərbində daha bir dövlət qurumu yüksəlməyə başladı. Qədim quti tayfalarının yaratdığı bu dövlət tayfanın adı ilə Quti adlanırdı. Akkad dövlətinə qarşı mübarizələrdə yaranan və möhkəmlənən bu dövlət Akkad təcavüzündən ziyan çəkən şumer şəhər-dövlətəlrinin himayədarına çevrilmişdi. İgid və cəsur qutilər müqəddəs Nippur şəhərini müdafiə edərək bir qədər də gücəlndilər. Sonra isə Akkad dövlətini süquta uğradaraq varlığına son qoydular.
Miladdan əvvəl 2184-cü ildən başlayaraq qutilər ətraf əraziləri, xüsusən İkiçayarasını özlərinə tabe etməyə başladılar. Amansız, qanlı-qadalı döyüşlərdə bərkimiş, yaxşı hərbi və döyüş təcrübəsi qazanmış quti ordusu çox-çox uzaqlara gedib çıxdı. Quti dövlətinin ərazisi şimalda Urmiya gölünün qərbindən cənubda İran körfəzinə qədər uzandı. Xırda sülalələri özünə tabe edən qutilər bu ərazilərdə bir əsrə qədər ağalıq etdilər.
Qutilər özlərindən asılı hala saldıqları Akkad və Şumerin dövlət idarəçiliyini öyrənir, özlərinin, yəni qədim qədim Azərbaycanın mütərəqqi idarəçilik mədəniyyəti də yayırdılar. Başqa Şərq ölkələrindən fərqli olaraq qutilər hökmdarı seçir, hakimiyyətin irsən keçməsini yox, seçim qaydası ilə ötürülməsini üstün tuturdular. Hər bir hökmdar vilayətlərə canişinlər təyin edir, onlara idarəçilik işində kifayət qədər müstəqillik verirdilər. Bu da onlara Dəclə və fərat çayları arasındakı ərazilərdə uzun müddət hökmranlıq etməyə imkan verdi.
E.ə. 2104-cü ildə İkiçayrasında Uruk şəhərində qutilərin hakimiyyətinə qarşı baş verən üsyan bu ərazinin cənub hissəsində quti hakimiyyətinin ləğvi ilə nəticələndi. Şimalda isə qutilər hələ də ağalıq edirdilər. Assuriya dövlətinin yaranıb inkişaf etməsinə qədər bu ağalıq davam etdi. Nəhayət miladdan əvvəl III minilliyin sonunda Quti dövləti də zəifləyərək süqut etdi, bir siyasi qurum kimi tarix səhənsindən silindi.
Turukkilər. Urmiya gölünün cənubunda yaşayan qədim Azərbaycan tayfalarından biri də turukki tayfaları olmuşdur. Quti və Lullubi dövlət qurumlarının tərkibinə daxil olan bu tayfalar adı çəkilən dövlətlərin dağılmasından sonra mühüm siyasi qüvvəyə çevrildilər. İkiçayarasında baş verən hadisələrdə fəal iştirak edən turukkilər müstəqil siyasət yeridirdilər. Zaqros dağ keçidlərini aşıb İkiçayrasına daxil olaraq Aşağı Zab çayının yuxarı axarında yerələşən turukkilər Assuriya ilə toqquşur, assurlara qalib gələrək Şuşarra vilayətini tuturlar. Qədim Babil sənədlərinin verdiyi mənbələrə görə Babil hökmdarı Hammurapinin səylərinə baxmayaraq, bu cəsur tayfalar tədricən Babil ərazisinə daxi olaraq orada özlərinə məskən salmışdılar.
Mədəniyyət. Qədim Azərbaycan tayfaları istər məskunlaşdıqları, istərsə də işğal etdikləri ərazilərdə özünəməxsus mədəniyyət nümunələri yaradaraq bəşər tarixinin mədəniyyət səhifələrinə öz töhfələrini verirdilər. Bu dövrdə yayılmış ən möhtəşəm mədəniyyət nümunəsi «Luristan tuncu» adlanan mədəniyyətdir. Azərbaycan kassit tayfalarının mədəniyyətini özündə əks etdirən bu mədəniyyət miladdan əvvəl II minilliyin ikinci yarısına aid edilir. Bu mədəniyyətin ən səciyyəvi əlamətləri onların mifoloji və magiya məzmunlu mürəkkəb bəzək sistemli olmasıdır. Stilləşdirilmiş insan və heyvan fiqurlarından ibarət olan bu rəmzlər və təsvirlər Babil möhürlərində də əks olunmuşdur. Bu da kassit mədəniyyətinin Babilə təsirinin bariz nümunəsidir. Luristan məmulatlarında günəş rəmzi olan xaç, rombşəkilli qadın rəmzi, qanadlı qrifonlar bu mədəniyyətin ən mühüm ünsürləri kimi tanınmaqdadır.
Din. Qədim Azərbaycan tayfalarının özünəməxsus dini inancları və dünyagörüşləri olmuşdur. Lullubi hökmdarı Anubaninin şərəfinə qoyulmuş «Daş sütun» abidəsindəki yazılardan bəlli olur ki, lullubilər Səma, Günəş, Ay allahlarına, məhəbbət və məhsuldarlıq ilahələrinə sitayiş etmişlər. Bu allahları müqəddəs bilən Azərbaycan tayfaları onların şərəfinə məbədlər tikmiş, tarixdə gözəl memarılq abiədələri, ibadətgahlar yaratmaları ilə yadda qalmışlar.
Manna
Təbii-coğrafi şərait. Azərbaycanın cənub torpaqları yayda quruyan çayların və kiçik dağ irmaqlarının kəsib keçdiyi dağlıq ərazidən ibarətdir. Dağ silsilələrinin bölük-bölük etdiyi yaylaqlar, göz işlədikcə uzanan dağ çəmənləri üstünlük təşkil edir. Ölkəni İran yaylasından Zaqros dağ silsiləsi ayırır. Şimalda yerləşən Talış dağları Xəzərdən gələn soyuq havanın, Zaqros dağalrı isə yayda quru tropik havanın qarşısını kəsdiyindən əlverişli iqlim şəraiti yaradır. Ölkə boyu uzanan münbit çay vadiləri və dərələr təsərrüfat üçün əlverişli şərait yaradır. Ölkənin mərkəzində dumduru suyu ilə məşhur olan, əhalinin müqəddəs saydığı Urmiya gölü yerləşir. Mənbəyini uca dağ ətəklərindəki buzlaqlardan götürən Acıçay, Cağatu və Tatay çayları Urmiya gölünə tökülür. Bu çayların münbit və məhsuldar vadilərində əhali sıx məskunlaşmışdı.
Üyksəklilklərin gilli-daşlı, vadilərin gilli-qara, düzənliklərin qonur-boz torpaqları dəmyə və suvarma əkinçiliyi üçün yararlıdır. İran yaylasının şimal-qərb ətəklərində alp çəmənlikləri köçmə maldarlığın inikşafına imkan yaratmışdır.
Bu torpağın zəngin faydalı qazıntılıar var. Zəncan ətrafındakı dəmir və mis, Qaradağda və Miyana yaxınlığında qurğuşun mədənləri və gümüş yataqları hələ lap qədimdən məlum idi. Zəncan, Avşar, Xoy və Astara bölgələrindəki qızıl yataqları bu əraziyə qonşu dövlətlərin diqqətini çəkmiş, bu torpaqları ələ keçirmək uğrunda qanlı mübarizələrə səbəb olmuşdu. Bol və keyfiyyətli metalın olması metalişləmə və metal məmulatların istehsalı inkişafnıa təkan vermişdir.
Manna dövlətinin yaranması və inkişafı. Azərbaycanın cənub ərazilərinin İkiçayarasının quldar dövlətlərinə yaxın olması burada quldarlıq quruluşunun və dövlətin yaranmasına təkan vermişdir. Miladdan əvvəl I minillyin başlanğıcında Urmiya gölü ətrafında qüdrətli bir Azərbaycan dövləti- Manna dövləti yarandı. Bu dövlətin tam təşəkkülü miladdan əvvəl IX əsrin axırlarına təsadüf edir. Manna adına ilk dəfə Assuriya padşahı III Salmanasarın mixi yazılı kitabələrində miladdan əvvəl 843-cü il hadisləri ilə əlaqədar rast gəlinir. Assurlar bu ölkəni «Manneylər ölkəsi», urartulular isə «Manna ölkəsi» adlandırırdılar. Manna adı mənşəcə yerli türk tayfalarından birinin adını bildirirdi. Hələ miladdan əvvəl XI əsrdə bu ərazidə müstəqil siyasət yeridən Zamua, Gilzan, Alateye, Surikaş, Gizilbunda, Uişdiş, Zikirtu, Andia kimi vilayətlər də yaranmışdı. Hələlik birləşməmiş, dağınıq olan bu vilayətlər tez-tez qonşu Assuriya və Urartu (Van) dövlətlərinin hücumlarına məruz qalırdılar. Bu dövlətlərlə kəskin mübarizə şəraitində birləşməyə, vahid dövlət yaratmağa ehtiyac var idi. Artıq miladdan əvvəl IX əsrdə müstəqil vilayətlər birləşərək Manna dövlətini yaratdılar. Dövlətin siyasi əsasını Zamua-Lullubilər ölkəsi təşkil etdi. Bu vilayət ətrafında digər vilayətlərin birləşməsi nəticəsində yaranmış mərkəzləşmiş dövlət qonşuların hücumlarından qorunmaq iqtidarında idi.
Yeni yaranmış dövlətdə siyasi çəkişmələr ara vaermirdi. Bunun da səbəbi vilayət hakimlərinin əksəriyyətinin hökmdar hakimiyyətinə qarşı çıxması idi. Sərbəstliyə can atan canişinlər dövlətin xarici siyasətini dəyişmək üçün tez-tez qiyam qaldırır, sui-qəsdlər təşkil edirdilər. Bu qiyamlar çox vaxt hökmdarın taxtdan salınmasına səbəb olurdu. Qiyamçılar bu zaman özələrinə sərf edən şəxsləri hakimiyyətə gətiridilər. Belə qiyamlara çox vaxt hökmdarın oğlu və ya qardaşı başçılıq edirdi.
Buna baxmayaraq ölkədə mərkəzi hakimiyyətin güclənməsi tərəfdarları da çoxalırdı. Bir çox əyanlar və əhali padşahın müstəqil xarici və daxili siyasət yeritməsini müdafiə edir, canişinlərin özbaşınalıqlarına son qoyulmasını istəyirdilər. Onlar çalışırdılar ki, ölkənin iqtisadiyyatı inkişaf etsin, mərkəzləşmiş dövlət yaransın ki, xarici hücumlardan qorunmaq asan olsun.
Uzun çəkişmələrdən sonra müstəqil və güclü, vahid dövlətin yaranması tərəfdarları qalib gəldilər. Onların nümayəndəsi olan İranzu padşah taxtına əyləşdi. Qətiyyətli və uzaqgörən İranzu canişinlərin müqavimətini qıraraq onları mərkəzi hakimiyyətə tabe etdi. Onun zamanında özünün ən parlaq və çiçəklənmə dövrünü yaşayan Manna Yaxın Şərqin ən qüdrətli dövlətlərindən birinə çevrildi.
İndi təcavüzkar Van (Urartu) dövlətinə qarşı mübarizə də asanlaşdı. Bir zaman işğalçı yürüşlərə məruz qalan Manna indi Van dövlətinə hücumlar da etməyə başladı. Ağıllı və uzaqgörən padşah İranzu bu dövrdə Ön Asiyada özünün yüksəliş dövrünü keçirən Assuriya ilə müttəfiqlik münasibətləri yaratdı. Van padşahlığının barışmaz düşməni olan Assuriya ilə Mannanın mənafeyi uyğun gəlirdi. Bu mənafe uyğunluğu Assuriyanın Mannaya hücum etməsinin qarşısını almaqla bərabər, onu Van padşahlığının təcavüzündən qorumağa vadar edirdi. Assur hökmdarı III Tiqlatpalasar Mannanın Mazamua vilayətini tutsa da, daxili müstəqilliyinə toxunmamışdı. Çünki bu zaman Assuriya Urartu ilə müharibə aparır, Mannanın yardımından faydalanırdı. Bunun nəticəsi olaraq Manna öz sərhədlərini Arazdan şimala doğru genişləndirmiş, geniş bir ərazini əhatə etmişdi.
Manna dövlətinə açıq döyüşdə gücü çatmayan Van padşahı hiylə və xəyanət yoluna üstünlük verdi. Mannanın bir sıra vilayət hakimlərini şirnikləndirib öz tərəfinə çəkə bildi. Van padşahının təhriki ilə miladdan əvvəl 719-cu ildə Zikirtu vilayəti ilə birlikdə Şuandahul və Durdukka şəhərləri də qiyam qaldırırdılar. Assuriya çarı II Sarqon işə qarşıdı və qiyamçılar məğlub edilərək tabeçiliyə qaytarırdılar.
İranzunun vəfatından sonra mərkəzi hakimiyyət zəiflədi. Manna əleyhdarları yenidən baş qaldırırdılar. Atası İranzunun siyasətini davam etdirmək istəyən miladdan əvvəl 718-ci ildə hakimiyyətə gəlsə də, miladdan əvvəl 716-cı ildə sui-qəsdçilər tərəfindən öldürüldü. Azanın qardaşı Ullusunu hakimiyyətə keçirərək Van padşahlığı ilə müttəfiqliyə başladı. Səhv siyasətin acı nəticələrini görmək uzun vaxt tələb etmədi. Van padşahı dərhal Mannanın 22 qalasını işğal işğal etdi. Buna cavab olaraq Assur çarı II Sarqon miladdan əvvəl 716-cı ildə Mannaya yürüş etdi. Azanın qatillərindən biri ələ keçirilərək edam edildi. Səhv siyasət yürüdüldüyünü anlayan Ullusunu Assuriyanın siyasi üstünlüyünü qəbul etmək məcburiyyətində qalaraq Van padşahlığı ilə mübarizədə ona yardımçı olmağa boyun oldu. II Sarqonla müqavilə bağlayan Ullusunu özündən əvvəlki padşahlara nisbətən Assuriyadan daha çox imtiyazlar aldı. Van padşahı I Rusanın təhriki ilə miladdan 715-ci ildə canişin Dayaukki qiyam qaldıraraq mərkəzi hakimiyyəti tanımaqdan imtina etdi. II Sarqonun köməyi ilə qiyam yaradıldı, I Rusa məğlub qaçdı.
Uauş (Səhənd) döyüşü. Miladdan əvvəl 714-cü il əvvəl Assuriya hökmdarı Van padşahlığının işğallarına qarşı son qoymaq məqsədi ilə qoşunlarını Mannanın Uişdiş vilayətinə yeritdi. Uauş (Səhənd) dağının ətəyində şiddətli döyüş baş verdi. Bu döyüşdə Assuriya və Manna qalib gəldilər, qaçmağa üz qoyan Urartu əsgərlərini təqib edərək Van ərazisinə daxil olurdular. Məğlub olan Van padşahı I Rusa özünü öldürdü. Van dövləti zəiflədi, Mannaya hücumlar ara verdi. Bundan istifadə edən Ullusunu zəbt olunmuş qalaları geri qaytardı, dikbaş canişinləri özünə tabe edərək dövlətinin ərazisini genişləndirdi.
Manna dövlətinin zəifləməsi və süqutu. Bu hadisələrdən sonra Mannanın mövqeyi xeyli gücləndi. II Sarqonun varisləri dövründə bundan istifadə edən padşah Ahşeri Assuriyanın siyasi üstünlüyünü tanımaqdan imtina etdi. Miladdan əvvəl 675-650-ci illərdə hakimiyyətdə olmuş Ahşerinin bu siyasəti Mannaya baha başa gəldi. Mannanıı öz təsiri altına almağa cəhd edən Assuriya padşahı Mannaya qoşun yeritdi. Ölkə dağıntılara məruz qaldı. Ahşeri də məğlub olub yenidən tabeçiliyi qəbul etdi. Öz mülklərini, torpaqlarını itirən torpaq sahibəlri Ahşeriyə qarşı çıxıb üsyan etdilər. Ahşeri öldürüldü. Onun yerini tutan oğlu Ualli Assuriya ilə ittifaqı bərpa etdi. Miladdan əvvəl 616-cı ildə Assuriya Midiya və Babillə mübarizədə təklənəndə Manna qüvvələri ona köməyə gəldi. Miladdan əvvəl 605-ci ildə Assuriyanın süquta uğraması, Midiyanın yüksəlişi Mannanın vəziyyətini ağırlaşdırırdı. Midiyanın aramsız hücumlarına tab gətirə bilməyən Manna miladdan 590-cı ildə dağıldı və ölkəmizdə müstəqil dövlətçiliyə yenidən son qoyuldu. Azərbaycanın cənub torpaqlarında gərgin mübarizələr şəraitində 300 il mövcud olmuş Manna ən qədim zamanlardan başlayan dövətçilik ənənələrinin olduğunu sübut edən qiymətli faktdır.
Mannada idarəçilik. Mannada hakimiyət irsi olub qeyri-məhdud xarakter daşyırıdı. Hkmdarlar adətən türk mənşəli şəxslər olurdu. Bunu hökmdarların adları da sübut edir. İlk vaxtlar padşahın hakimiyyəti bir qədər məhdud idi. Bu məhdudiyyət Ağsaqqallar Şurası tərəfindən gəlirdi. Hökmdar nəslinin nümayəndələri, adlı-sanlı adamlar və vilayət canişinlərindən ibarət bu Şura kifayət qədər nüfuzlu idi. Bu qurum Azərbaycan dövlətçiliyində türk xalqlarına məxsus məşvərət mədəniyyətinin movcud olduğunu sübut edir.
Lakin mərkəzi hakimiyyətin getdikcə güclənməsi Ağsaqqallar Şurasının səlahiyyətlərinin azalmasına səbəb oldu. Bu Şura artıq dövlət işlərinə çox da müdaxilə edə bilmir, hökmdardan asılı olaraq fəaliyyət göstərirdi.
Vilayətləri idarə edən canişinlər hökmdar tərəfindən təyin olunsa da, bəzilərinin hətta irsi hakimiyyət hüququ var idi. Belə hüquqa malik olanlar vaxtı ilə həmin vilayətlərdə mövcud olmuş siyasi qurumların başçıları idilər.
Ordu. Mannanın güclü ordusu var idi. Döyüşçüləri özlərinənəməxsus paltarlar geyirdilər. Bu geyim uzun olub, ətəyə qədər genişlənirdi. Parçadan və dəridən hazırlanan geymin üzərinə dəmir lövhəciklər tikilirdi. Manna döyüşçüsünün geyimi qədim İkiçayarası geyimlərinə bənzəyirdi. Döüşçünün kürəyini sol çiyinə bənd edilmiş heyvan dərisi örtürdü. Geyimə dəri və parçaya bənd edilmiş deşikləri olan tunc lövhəciklər də daxil idi. Döyüşçülər başlarına tuncdan, yaxud dəmirdən hazırlanmış dəbilqə qoyurdular. Dəbilqənin arxasında lələkləri və ya tükdən olan daraqları sancmaq üçün lüləcik olurdu. Formasına görə şiş və daraqlı olan dəbilqələr var idi. Döyüşçünün silahlarına ox və kaman, tunc və dəmirdən hazırlanmış xəncər, həmçinin tunc toppuzlar daxil idi.
Ərazi-inzibati quruluş. Manna dövləti inzibati quruluşuna görə vilayətlərə bölünürdü. Hər bir vilayət canişin tərəfindən idarə olunmaqla mərkəzi hakimiyyətə tabe idi. Mannanın ən böyük və məşhur vilayətləri ilə tanış olağın:
Uişdiş vilayəti indiki Mrarağa şəhərinin yerləşdiyi bölgələri əhatə edirdi. Uişdiş canişini Zikirtu və Andia canişinləri ilə birlikdə Van (Urartu) padşahının təhriki ilə Manna hökmdarı Azaya qarşı qiyamda iştirak etməli idi. Lakin Assuriyanın köməyi ilə burada mərkəzi hakimiyyətə tabeçilik bərpa edilmişdi.
Misi vilayəti: Mannanın cənub torpaqlarını əhatə edirdi. Vilayətdə yaşayan cəngavər tayfalar atçılıq və dəvəçiliklə məşğul olur, qaramal və davar saxlayırdılar. Misi vilayəti Ullusununun hakimiyyəti dövründə Mannaya birləşdirilmişdi. Ərazisi olduqca geniş olan bu vilayətin canişini özünü müstəqil aparmağa çalışırdı.
Allabria vilayəti: Urmiya gölü hövzəsində yerləşirdi. Mənbələrdə Allabria çarlığı haqqında geniş məlumatlar verilir. Allabria çarlığının adı ilk dəfə e.ə. IX əsrin ortalarında çəkilir. Bu mənbədə Assuriya çarı III Salmanasarın Allabrianın qala-şəhərlərindən birini ələ keçirməsindən, oranın var-dövlətini talamasından sjhbət açılır. Allabria canişini də Van padşahlığının təhriklərinə uyaraq tez-tez mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxırdı.
Gizilbunda vilayəti: «Dağlıq ölkə» adını daşıyan bu vilayət Mannanın şərq torpaqlarında yerləşirdi. Mənbələr e.ə. IX əsrdə assurların bu vilayətə yürüşləri, Gizilbundanın mübarizə apararaq öz müstəqilliyini qoruyub saxlaması haqqında məlumat verir. Assuriya çarı III Salmanasar Gizilbunda əhalisini «öz güclərinə güvənən, başının üstündə hökmranlıq tanımayan» adamlar adlandırır.
Andiya vilayəti: Mannanın şərq sərhədlərində, Qızılüzən çayı hövzəsinin orta və aşağı hissəsində yerləşən ən uzaq vilayətdi. Onun adı ilk dəfə III Salmanasarın hakimiyyətinin sonlarına aid kitabələrdə çəkilir. Digər Assur hökmdarı III Adadnaririnin işğal etdiyi ölkələr arasında «Günəşin batdığı böyük dənizədək» uzanan Andiyanın da adı çəkilir. Bu dəniz Xəzər dənizi hesab olunur. Manna özünün ən qüdrətli dövründə Andiyanı assurlardan geri almış və onu özünün təsir dairəsinə daxil etmişdi.
Sanqibuti vilayəti Urmiya hövzəsinin şimal-şərq hissəsində Manna ilə Urartunun sərhəddi hüdudunda yerləşirdi. Vilayət iki hissədən Subi və Baradan ibarət idi. Sanqibuti vaxtaşırı olaraq gah Mannaya gah da Van (Urartu) padşahlığına tabe olurdu. II Sarqonun kitabələrində bu vilayətin yaxşı möhkəmləndirilmiş at tövlələri, arpa dolu anbarları olan Tarun və Tarmakis qalalarının adı çəkilir. Bara vilayətində hökmdar sürüləri saxlanırdı.
Şəhərlər.
Manna əhalisi ulu babaları kimi qalalar ucaltmaq, möhkəm müdafiə qurğuları tikmək işində mahir idilər. Onlar öz məskənlərini əsasən düşmən əli çatmayan, asan müdafiə olunan, sıldırım qayalıqlarda əhatə olunan hündür yerlərdə salırdılar. Sonralar bu məskənlər qalın divarlarla əhatə olunan əsl qalalara çevrilirdi. Bu qalalarda əhili demək olar ki, yaşamırdı. Onlarda müəyyən qədər qoşun saxlanılır, hücum və mühasirə təhlükəsi yarananda ətraf yerlərdəki mal-qara buraya sürülürdü. Ətraf kəndlərin əhalisi də çox vaxt bu qalalara sığınırdı. Belə qalaların ən məşhurlarından biri Zibia qalasıdır. Bu qalanın adı Assur mənbələrində çəkilir. Hündürlüyü 90 m olan bu qala öz möhtəşəmliyi və alınmazlığı ilə hamını heyran qoyurdu.
Həsənli şəhər-qalası da müdafiə tipli qalalardandır. Qalanın ətrafına qabarıq bürcləri olan hasar çəkilmişdi. Xüsusi bürclərdə qalanan tonqallar yaxınlaşan yaxınlaşan təhlükəni digər qalalara xəbər verirdi. Həsənli qalası düşmən hücumlarına daha çox məruz qalmışdır. Qala bir neçə dəfə dağılmış, sonra yenidən bərpa olunmuşdu. Belə hücumların birində qalanın müdafiəsi sarsılmış, tikililər məhv olmuşdur. Adamlar yanıb həlak olmuş, qaladakı var-dövlət də yanmış, ya da talan edilmişdir. Yalnız 100 ildən sonra burada həyat yenidən başlanmış, qala əvvəlki görkəmində bərpa edilmişdi.
İzirtu. Mannanın paytaxtı olan İzirtu yaşayış məqsədilə salınmış qüdrətli şəhər- qalalardan biridir. Olduqca böyük ərazini əhatə edən şəhər əlverişli mövqedə yerləşirdi. Bu qalaya yalnız Ziviyə və Armait qalalarını dağıtdıqdan sonra yaxınlaşmaq olardı. Şəhərdə iç qala, saraylar, məbədlər və digər memarlıq qurğuları var idi. Onu bu möhtəşəmliyinə və gözəlliyinə görə «padşah şəhəri» adlandırırdılar. Padşahın sarayı öz böyüklüyü və və yaraşığı ilə fərqlənirdi. Saray otaqlarının divarlarına şirələnmiş kərpicdən üzlük çəkilir, yerə daş tavalar döşənirdi. Qapılar dabanlıqlara söykənən ox ətrafında fırlanırdı. Sarayların üstü sərv ağacından yonulmuş tirlərlə örtülürdü. Bu tirlərdən ətrafa xoş ətir yayılırdı.
Mannadakı möhtəşəm qala-şəhərlər burada yüksək mədəniyyətə malik cəmiyyətin qurulduğunu sübut edən faktlardan biridir.
Əhalinin məşğuliyyəti.
Mannanın əlverişli təbii şəraiti, münbit və bərəkətli torpaqları təsərrüfatın inkişafına səbəb olan əsas amillərdən idi. Dövlətin iqtisadi həyatında əkinçilik və maldarlıq mühüm yer tuturdu. Burada bir neçə növ arpa, buğda, darı kimi dənli bitkilər yetişdirilirdi. Mannada tarlalar dəmir kotanla şumlanır, dəmir toxa ilə becərilirdi. Taxılı dəmir oraqla biçir, iki və ya dörd təkərli araba ilə daşıyırdılar. Bir sıra vilayətlərdə taxıl saxlanılan böyük anbarlar var idi. Yaxşı iqlim,sıx suvarma kanalları şəbəuəsi barlı-bəhrəli bağlar və üzümlüklər salmağa imkan verirdi. Həsənlidən tapılmış şərab anbarları, onların içərisində torpağa basdırılmış şərab küpələri bu sahənin inkişafından xəbər verir. Maldarlıq əsasən dağətəyi və dağlıq bölgələrdə yaxşı inkişaf etmişdi. Bu ərazilərdə qaramal, qoyun və at saxlanılırdı. Köçmə maldarlıq üstün idi. Mal-qara yayda dağlarda, qışda isə vadilərdə bəslənirdi. Van padşahlığının Mannaya yürüşləri də yaylaq maldarlığı ilə bağlı idi. Çoxlu qənimət ələ keçirmək məqsədilə bu yürüşlər ya mal-qara dağlara sürülənə qədər, ya da yaylaqdan qayıdandan sonra edilirdi. Dəvəçilik haqqında mənbələrdə az xatırlanır. Amma dəvədən əsasən yük heyvanı kimi istifadə edildiyi məlumdur.
Həsənlidən tapılmış qızıl camın üzərində allahları döyüşə aparan qatır və öküz qoşulmuş cəng arabalarının təsviri heyvandarlığın bu sahəsinin də inkişaf etdiyini göstərir. Allahların və vəfat etmiş adamların şərəfinə qoyun qurbanı kəsilərdi. Mannada atçılığa böyük əhəmiyyət verilirdi. Təsərrüfatda atçılığın rolunun artması yaylaq maldarlığı ilə əlaqədar idi. Bunu şərtləndirən əsas amil mal-qaranın çoxalması, otlaqların genişlənməsi, maldarların yaşayış məskənindən daha çox uzaqlaşması idi. Nəticədə at köç yurdlarını yaşayış məskənləri ilə birləşdirən əsas nəqliyyat vasitəsinə çevrilmişdi.
Mədəniyyət.
Mannanın zəngin maddi və mənəvi mədəniyyəti olmuşdur. Burada memarlıq sənəti inkişaf tapmışdır. Qədim memarlıq ənənəsi müvəffəqiyyətlə davam etdirilmişdir. Bunu Mannadakı qala-şəhərlər, onların müdafiə qurğuları, möhtəşəm saraylar sübut edir. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış əşyalar üzərindəki şəkil aə naxışlar Manna təsviri sənətinin gözəl nümunələridir.
Üyksəklilklərin gilli-daşlı, vadilərin gilli-qara, düzənliklərin qonur-boz torpaqları dəmyə və suvarma əkinçiliyi üçün yararlıdır. İran yaylasının şimal-qərb ətəklərində alp çəmənlikləri köçmə maldarlığın inikşafına imkan yaratmışdır.
Bu torpağın zəngin faydalı qazıntılıar var. Zəncan ətrafındakı dəmir və mis, Qaradağda və Miyana yaxınlığında qurğuşun mədənləri və gümüş yataqları hələ lap qədimdən məlum idi. Zəncan, Avşar, Xoy və Astara bölgələrindəki qızıl yataqları bu əraziyə qonşu dövlətlərin diqqətini çəkmiş, bu torpaqları ələ keçirmək uğrunda qanlı mübarizələrə səbəb olmuşdu. Bol və keyfiyyətli metalın olması metalişləmə və metal məmulatların istehsalı inkişafnıa təkan vermişdir.
Manna dövlətinin yaranması və inkişafı. Azərbaycanın cənub ərazilərinin İkiçayarasının quldar dövlətlərinə yaxın olması burada quldarlıq quruluşunun və dövlətin yaranmasına təkan vermişdir. Miladdan əvvəl I minillyin başlanğıcında Urmiya gölü ətrafında qüdrətli bir Azərbaycan dövləti- Manna dövləti yarandı. Bu dövlətin tam təşəkkülü miladdan əvvəl IX əsrin axırlarına təsadüf edir. Manna adına ilk dəfə Assuriya padşahı III Salmanasarın mixi yazılı kitabələrində miladdan əvvəl 843-cü il hadisləri ilə əlaqədar rast gəlinir. Assurlar bu ölkəni «Manneylər ölkəsi», urartulular isə «Manna ölkəsi» adlandırırdılar. Manna adı mənşəcə yerli türk tayfalarından birinin adını bildirirdi. Hələ miladdan əvvəl XI əsrdə bu ərazidə müstəqil siyasət yeridən Zamua, Gilzan, Alateye, Surikaş, Gizilbunda, Uişdiş, Zikirtu, Andia kimi vilayətlər də yaranmışdı. Hələlik birləşməmiş, dağınıq olan bu vilayətlər tez-tez qonşu Assuriya və Urartu (Van) dövlətlərinin hücumlarına məruz qalırdılar. Bu dövlətlərlə kəskin mübarizə şəraitində birləşməyə, vahid dövlət yaratmağa ehtiyac var idi. Artıq miladdan əvvəl IX əsrdə müstəqil vilayətlər birləşərək Manna dövlətini yaratdılar. Dövlətin siyasi əsasını Zamua-Lullubilər ölkəsi təşkil etdi. Bu vilayət ətrafında digər vilayətlərin birləşməsi nəticəsində yaranmış mərkəzləşmiş dövlət qonşuların hücumlarından qorunmaq iqtidarında idi.
Yeni yaranmış dövlətdə siyasi çəkişmələr ara vaermirdi. Bunun da səbəbi vilayət hakimlərinin əksəriyyətinin hökmdar hakimiyyətinə qarşı çıxması idi. Sərbəstliyə can atan canişinlər dövlətin xarici siyasətini dəyişmək üçün tez-tez qiyam qaldırır, sui-qəsdlər təşkil edirdilər. Bu qiyamlar çox vaxt hökmdarın taxtdan salınmasına səbəb olurdu. Qiyamçılar bu zaman özələrinə sərf edən şəxsləri hakimiyyətə gətiridilər. Belə qiyamlara çox vaxt hökmdarın oğlu və ya qardaşı başçılıq edirdi.
Buna baxmayaraq ölkədə mərkəzi hakimiyyətin güclənməsi tərəfdarları da çoxalırdı. Bir çox əyanlar və əhali padşahın müstəqil xarici və daxili siyasət yeritməsini müdafiə edir, canişinlərin özbaşınalıqlarına son qoyulmasını istəyirdilər. Onlar çalışırdılar ki, ölkənin iqtisadiyyatı inkişaf etsin, mərkəzləşmiş dövlət yaransın ki, xarici hücumlardan qorunmaq asan olsun.
Uzun çəkişmələrdən sonra müstəqil və güclü, vahid dövlətin yaranması tərəfdarları qalib gəldilər. Onların nümayəndəsi olan İranzu padşah taxtına əyləşdi. Qətiyyətli və uzaqgörən İranzu canişinlərin müqavimətini qıraraq onları mərkəzi hakimiyyətə tabe etdi. Onun zamanında özünün ən parlaq və çiçəklənmə dövrünü yaşayan Manna Yaxın Şərqin ən qüdrətli dövlətlərindən birinə çevrildi.
İndi təcavüzkar Van (Urartu) dövlətinə qarşı mübarizə də asanlaşdı. Bir zaman işğalçı yürüşlərə məruz qalan Manna indi Van dövlətinə hücumlar da etməyə başladı. Ağıllı və uzaqgörən padşah İranzu bu dövrdə Ön Asiyada özünün yüksəliş dövrünü keçirən Assuriya ilə müttəfiqlik münasibətləri yaratdı. Van padşahlığının barışmaz düşməni olan Assuriya ilə Mannanın mənafeyi uyğun gəlirdi. Bu mənafe uyğunluğu Assuriyanın Mannaya hücum etməsinin qarşısını almaqla bərabər, onu Van padşahlığının təcavüzündən qorumağa vadar edirdi. Assur hökmdarı III Tiqlatpalasar Mannanın Mazamua vilayətini tutsa da, daxili müstəqilliyinə toxunmamışdı. Çünki bu zaman Assuriya Urartu ilə müharibə aparır, Mannanın yardımından faydalanırdı. Bunun nəticəsi olaraq Manna öz sərhədlərini Arazdan şimala doğru genişləndirmiş, geniş bir ərazini əhatə etmişdi.
Manna dövlətinə açıq döyüşdə gücü çatmayan Van padşahı hiylə və xəyanət yoluna üstünlük verdi. Mannanın bir sıra vilayət hakimlərini şirnikləndirib öz tərəfinə çəkə bildi. Van padşahının təhriki ilə miladdan əvvəl 719-cu ildə Zikirtu vilayəti ilə birlikdə Şuandahul və Durdukka şəhərləri də qiyam qaldırırdılar. Assuriya çarı II Sarqon işə qarşıdı və qiyamçılar məğlub edilərək tabeçiliyə qaytarırdılar.
İranzunun vəfatından sonra mərkəzi hakimiyyət zəiflədi. Manna əleyhdarları yenidən baş qaldırırdılar. Atası İranzunun siyasətini davam etdirmək istəyən miladdan əvvəl 718-ci ildə hakimiyyətə gəlsə də, miladdan əvvəl 716-cı ildə sui-qəsdçilər tərəfindən öldürüldü. Azanın qardaşı Ullusunu hakimiyyətə keçirərək Van padşahlığı ilə müttəfiqliyə başladı. Səhv siyasətin acı nəticələrini görmək uzun vaxt tələb etmədi. Van padşahı dərhal Mannanın 22 qalasını işğal işğal etdi. Buna cavab olaraq Assur çarı II Sarqon miladdan əvvəl 716-cı ildə Mannaya yürüş etdi. Azanın qatillərindən biri ələ keçirilərək edam edildi. Səhv siyasət yürüdüldüyünü anlayan Ullusunu Assuriyanın siyasi üstünlüyünü qəbul etmək məcburiyyətində qalaraq Van padşahlığı ilə mübarizədə ona yardımçı olmağa boyun oldu. II Sarqonla müqavilə bağlayan Ullusunu özündən əvvəlki padşahlara nisbətən Assuriyadan daha çox imtiyazlar aldı. Van padşahı I Rusanın təhriki ilə miladdan 715-ci ildə canişin Dayaukki qiyam qaldıraraq mərkəzi hakimiyyəti tanımaqdan imtina etdi. II Sarqonun köməyi ilə qiyam yaradıldı, I Rusa məğlub qaçdı.
Uauş (Səhənd) döyüşü. Miladdan əvvəl 714-cü il əvvəl Assuriya hökmdarı Van padşahlığının işğallarına qarşı son qoymaq məqsədi ilə qoşunlarını Mannanın Uişdiş vilayətinə yeritdi. Uauş (Səhənd) dağının ətəyində şiddətli döyüş baş verdi. Bu döyüşdə Assuriya və Manna qalib gəldilər, qaçmağa üz qoyan Urartu əsgərlərini təqib edərək Van ərazisinə daxil olurdular. Məğlub olan Van padşahı I Rusa özünü öldürdü. Van dövləti zəiflədi, Mannaya hücumlar ara verdi. Bundan istifadə edən Ullusunu zəbt olunmuş qalaları geri qaytardı, dikbaş canişinləri özünə tabe edərək dövlətinin ərazisini genişləndirdi.
Manna dövlətinin zəifləməsi və süqutu. Bu hadisələrdən sonra Mannanın mövqeyi xeyli gücləndi. II Sarqonun varisləri dövründə bundan istifadə edən padşah Ahşeri Assuriyanın siyasi üstünlüyünü tanımaqdan imtina etdi. Miladdan əvvəl 675-650-ci illərdə hakimiyyətdə olmuş Ahşerinin bu siyasəti Mannaya baha başa gəldi. Mannanıı öz təsiri altına almağa cəhd edən Assuriya padşahı Mannaya qoşun yeritdi. Ölkə dağıntılara məruz qaldı. Ahşeri də məğlub olub yenidən tabeçiliyi qəbul etdi. Öz mülklərini, torpaqlarını itirən torpaq sahibəlri Ahşeriyə qarşı çıxıb üsyan etdilər. Ahşeri öldürüldü. Onun yerini tutan oğlu Ualli Assuriya ilə ittifaqı bərpa etdi. Miladdan əvvəl 616-cı ildə Assuriya Midiya və Babillə mübarizədə təklənəndə Manna qüvvələri ona köməyə gəldi. Miladdan əvvəl 605-ci ildə Assuriyanın süquta uğraması, Midiyanın yüksəlişi Mannanın vəziyyətini ağırlaşdırırdı. Midiyanın aramsız hücumlarına tab gətirə bilməyən Manna miladdan 590-cı ildə dağıldı və ölkəmizdə müstəqil dövlətçiliyə yenidən son qoyuldu. Azərbaycanın cənub torpaqlarında gərgin mübarizələr şəraitində 300 il mövcud olmuş Manna ən qədim zamanlardan başlayan dövətçilik ənənələrinin olduğunu sübut edən qiymətli faktdır.
Mannada idarəçilik. Mannada hakimiyət irsi olub qeyri-məhdud xarakter daşyırıdı. Hkmdarlar adətən türk mənşəli şəxslər olurdu. Bunu hökmdarların adları da sübut edir. İlk vaxtlar padşahın hakimiyyəti bir qədər məhdud idi. Bu məhdudiyyət Ağsaqqallar Şurası tərəfindən gəlirdi. Hökmdar nəslinin nümayəndələri, adlı-sanlı adamlar və vilayət canişinlərindən ibarət bu Şura kifayət qədər nüfuzlu idi. Bu qurum Azərbaycan dövlətçiliyində türk xalqlarına məxsus məşvərət mədəniyyətinin movcud olduğunu sübut edir.
Lakin mərkəzi hakimiyyətin getdikcə güclənməsi Ağsaqqallar Şurasının səlahiyyətlərinin azalmasına səbəb oldu. Bu Şura artıq dövlət işlərinə çox da müdaxilə edə bilmir, hökmdardan asılı olaraq fəaliyyət göstərirdi.
Vilayətləri idarə edən canişinlər hökmdar tərəfindən təyin olunsa da, bəzilərinin hətta irsi hakimiyyət hüququ var idi. Belə hüquqa malik olanlar vaxtı ilə həmin vilayətlərdə mövcud olmuş siyasi qurumların başçıları idilər.
Ordu. Mannanın güclü ordusu var idi. Döyüşçüləri özlərinənəməxsus paltarlar geyirdilər. Bu geyim uzun olub, ətəyə qədər genişlənirdi. Parçadan və dəridən hazırlanan geymin üzərinə dəmir lövhəciklər tikilirdi. Manna döyüşçüsünün geyimi qədim İkiçayarası geyimlərinə bənzəyirdi. Döüşçünün kürəyini sol çiyinə bənd edilmiş heyvan dərisi örtürdü. Geyimə dəri və parçaya bənd edilmiş deşikləri olan tunc lövhəciklər də daxil idi. Döyüşçülər başlarına tuncdan, yaxud dəmirdən hazırlanmış dəbilqə qoyurdular. Dəbilqənin arxasında lələkləri və ya tükdən olan daraqları sancmaq üçün lüləcik olurdu. Formasına görə şiş və daraqlı olan dəbilqələr var idi. Döyüşçünün silahlarına ox və kaman, tunc və dəmirdən hazırlanmış xəncər, həmçinin tunc toppuzlar daxil idi.
Ərazi-inzibati quruluş. Manna dövləti inzibati quruluşuna görə vilayətlərə bölünürdü. Hər bir vilayət canişin tərəfindən idarə olunmaqla mərkəzi hakimiyyətə tabe idi. Mannanın ən böyük və məşhur vilayətləri ilə tanış olağın:
Uişdiş vilayəti indiki Mrarağa şəhərinin yerləşdiyi bölgələri əhatə edirdi. Uişdiş canişini Zikirtu və Andia canişinləri ilə birlikdə Van (Urartu) padşahının təhriki ilə Manna hökmdarı Azaya qarşı qiyamda iştirak etməli idi. Lakin Assuriyanın köməyi ilə burada mərkəzi hakimiyyətə tabeçilik bərpa edilmişdi.
Misi vilayəti: Mannanın cənub torpaqlarını əhatə edirdi. Vilayətdə yaşayan cəngavər tayfalar atçılıq və dəvəçiliklə məşğul olur, qaramal və davar saxlayırdılar. Misi vilayəti Ullusununun hakimiyyəti dövründə Mannaya birləşdirilmişdi. Ərazisi olduqca geniş olan bu vilayətin canişini özünü müstəqil aparmağa çalışırdı.
Allabria vilayəti: Urmiya gölü hövzəsində yerləşirdi. Mənbələrdə Allabria çarlığı haqqında geniş məlumatlar verilir. Allabria çarlığının adı ilk dəfə e.ə. IX əsrin ortalarında çəkilir. Bu mənbədə Assuriya çarı III Salmanasarın Allabrianın qala-şəhərlərindən birini ələ keçirməsindən, oranın var-dövlətini talamasından sjhbət açılır. Allabria canişini də Van padşahlığının təhriklərinə uyaraq tez-tez mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxırdı.
Gizilbunda vilayəti: «Dağlıq ölkə» adını daşıyan bu vilayət Mannanın şərq torpaqlarında yerləşirdi. Mənbələr e.ə. IX əsrdə assurların bu vilayətə yürüşləri, Gizilbundanın mübarizə apararaq öz müstəqilliyini qoruyub saxlaması haqqında məlumat verir. Assuriya çarı III Salmanasar Gizilbunda əhalisini «öz güclərinə güvənən, başının üstündə hökmranlıq tanımayan» adamlar adlandırır.
Andiya vilayəti: Mannanın şərq sərhədlərində, Qızılüzən çayı hövzəsinin orta və aşağı hissəsində yerləşən ən uzaq vilayətdi. Onun adı ilk dəfə III Salmanasarın hakimiyyətinin sonlarına aid kitabələrdə çəkilir. Digər Assur hökmdarı III Adadnaririnin işğal etdiyi ölkələr arasında «Günəşin batdığı böyük dənizədək» uzanan Andiyanın da adı çəkilir. Bu dəniz Xəzər dənizi hesab olunur. Manna özünün ən qüdrətli dövründə Andiyanı assurlardan geri almış və onu özünün təsir dairəsinə daxil etmişdi.
Sanqibuti vilayəti Urmiya hövzəsinin şimal-şərq hissəsində Manna ilə Urartunun sərhəddi hüdudunda yerləşirdi. Vilayət iki hissədən Subi və Baradan ibarət idi. Sanqibuti vaxtaşırı olaraq gah Mannaya gah da Van (Urartu) padşahlığına tabe olurdu. II Sarqonun kitabələrində bu vilayətin yaxşı möhkəmləndirilmiş at tövlələri, arpa dolu anbarları olan Tarun və Tarmakis qalalarının adı çəkilir. Bara vilayətində hökmdar sürüləri saxlanırdı.
Şəhərlər.
Manna əhalisi ulu babaları kimi qalalar ucaltmaq, möhkəm müdafiə qurğuları tikmək işində mahir idilər. Onlar öz məskənlərini əsasən düşmən əli çatmayan, asan müdafiə olunan, sıldırım qayalıqlarda əhatə olunan hündür yerlərdə salırdılar. Sonralar bu məskənlər qalın divarlarla əhatə olunan əsl qalalara çevrilirdi. Bu qalalarda əhili demək olar ki, yaşamırdı. Onlarda müəyyən qədər qoşun saxlanılır, hücum və mühasirə təhlükəsi yarananda ətraf yerlərdəki mal-qara buraya sürülürdü. Ətraf kəndlərin əhalisi də çox vaxt bu qalalara sığınırdı. Belə qalaların ən məşhurlarından biri Zibia qalasıdır. Bu qalanın adı Assur mənbələrində çəkilir. Hündürlüyü 90 m olan bu qala öz möhtəşəmliyi və alınmazlığı ilə hamını heyran qoyurdu.
Həsənli şəhər-qalası da müdafiə tipli qalalardandır. Qalanın ətrafına qabarıq bürcləri olan hasar çəkilmişdi. Xüsusi bürclərdə qalanan tonqallar yaxınlaşan yaxınlaşan təhlükəni digər qalalara xəbər verirdi. Həsənli qalası düşmən hücumlarına daha çox məruz qalmışdır. Qala bir neçə dəfə dağılmış, sonra yenidən bərpa olunmuşdu. Belə hücumların birində qalanın müdafiəsi sarsılmış, tikililər məhv olmuşdur. Adamlar yanıb həlak olmuş, qaladakı var-dövlət də yanmış, ya da talan edilmişdir. Yalnız 100 ildən sonra burada həyat yenidən başlanmış, qala əvvəlki görkəmində bərpa edilmişdi.
İzirtu. Mannanın paytaxtı olan İzirtu yaşayış məqsədilə salınmış qüdrətli şəhər- qalalardan biridir. Olduqca böyük ərazini əhatə edən şəhər əlverişli mövqedə yerləşirdi. Bu qalaya yalnız Ziviyə və Armait qalalarını dağıtdıqdan sonra yaxınlaşmaq olardı. Şəhərdə iç qala, saraylar, məbədlər və digər memarlıq qurğuları var idi. Onu bu möhtəşəmliyinə və gözəlliyinə görə «padşah şəhəri» adlandırırdılar. Padşahın sarayı öz böyüklüyü və və yaraşığı ilə fərqlənirdi. Saray otaqlarının divarlarına şirələnmiş kərpicdən üzlük çəkilir, yerə daş tavalar döşənirdi. Qapılar dabanlıqlara söykənən ox ətrafında fırlanırdı. Sarayların üstü sərv ağacından yonulmuş tirlərlə örtülürdü. Bu tirlərdən ətrafa xoş ətir yayılırdı.
Mannadakı möhtəşəm qala-şəhərlər burada yüksək mədəniyyətə malik cəmiyyətin qurulduğunu sübut edən faktlardan biridir.
Əhalinin məşğuliyyəti.
Mannanın əlverişli təbii şəraiti, münbit və bərəkətli torpaqları təsərrüfatın inkişafına səbəb olan əsas amillərdən idi. Dövlətin iqtisadi həyatında əkinçilik və maldarlıq mühüm yer tuturdu. Burada bir neçə növ arpa, buğda, darı kimi dənli bitkilər yetişdirilirdi. Mannada tarlalar dəmir kotanla şumlanır, dəmir toxa ilə becərilirdi. Taxılı dəmir oraqla biçir, iki və ya dörd təkərli araba ilə daşıyırdılar. Bir sıra vilayətlərdə taxıl saxlanılan böyük anbarlar var idi. Yaxşı iqlim,sıx suvarma kanalları şəbəuəsi barlı-bəhrəli bağlar və üzümlüklər salmağa imkan verirdi. Həsənlidən tapılmış şərab anbarları, onların içərisində torpağa basdırılmış şərab küpələri bu sahənin inkişafından xəbər verir. Maldarlıq əsasən dağətəyi və dağlıq bölgələrdə yaxşı inkişaf etmişdi. Bu ərazilərdə qaramal, qoyun və at saxlanılırdı. Köçmə maldarlıq üstün idi. Mal-qara yayda dağlarda, qışda isə vadilərdə bəslənirdi. Van padşahlığının Mannaya yürüşləri də yaylaq maldarlığı ilə bağlı idi. Çoxlu qənimət ələ keçirmək məqsədilə bu yürüşlər ya mal-qara dağlara sürülənə qədər, ya da yaylaqdan qayıdandan sonra edilirdi. Dəvəçilik haqqında mənbələrdə az xatırlanır. Amma dəvədən əsasən yük heyvanı kimi istifadə edildiyi məlumdur.
Həsənlidən tapılmış qızıl camın üzərində allahları döyüşə aparan qatır və öküz qoşulmuş cəng arabalarının təsviri heyvandarlığın bu sahəsinin də inkişaf etdiyini göstərir. Allahların və vəfat etmiş adamların şərəfinə qoyun qurbanı kəsilərdi. Mannada atçılığa böyük əhəmiyyət verilirdi. Təsərrüfatda atçılığın rolunun artması yaylaq maldarlığı ilə əlaqədar idi. Bunu şərtləndirən əsas amil mal-qaranın çoxalması, otlaqların genişlənməsi, maldarların yaşayış məskənindən daha çox uzaqlaşması idi. Nəticədə at köç yurdlarını yaşayış məskənləri ilə birləşdirən əsas nəqliyyat vasitəsinə çevrilmişdi.
Mədəniyyət.
Mannanın zəngin maddi və mənəvi mədəniyyəti olmuşdur. Burada memarlıq sənəti inkişaf tapmışdır. Qədim memarlıq ənənəsi müvəffəqiyyətlə davam etdirilmişdir. Bunu Mannadakı qala-şəhərlər, onların müdafiə qurğuları, möhtəşəm saraylar sübut edir. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış əşyalar üzərindəki şəkil aə naxışlar Manna təsviri sənətinin gözəl nümunələridir.
Atropatena
…Makedoniyalı İsgəndərin orduları Kiçik Asiyanqı tutub Əhəməni impnriyasının içərilərinə doğru irəliləyirdiö. Əhəməni hökmdarı III Dara imperiyanı, özünün taxt-tacxını qorumaq üçün tabeliyində olan bütün ölkələrdən qoşun toplayıvr, döyüşə hazırlaşırdı. Bu zaman Kiçik Midiyanın hökmdarı Atropat da öz atlı dəstəsi ilə III Darının köməyinə getmişdi. Amma III Darıvnn ciddi-cəhdinə baxmayaraq onun qocalmış səltənəti laxlamışdı. Qranik və İss döyüşlərindəki ağır məğlubiyyət bu səltənətin, bu zülm və haqsızlıq imperiyasının sonunu yaxınlaşdırırdı.
Atropat ağıllı və uzaqgörən sərkərdə idi. O görürdü ki, Əhəmənilərin hakimiyyəti altında olan xalqların, tayfaların nümayəndələri könülsüz vuruşur. Əhəmənilərin zülmündən bezən əhali İsgəndərə xilaskar kimi baxır. Ona görə də Atropat qəti qərara gəldi ki, bu yeni fatehin tərəfinə keçmək, Əhəmənilər imperiyası dağıldınqqdan sonra müstğəqil dövlət qurmaq lazımdır. III Daraya qallib gələn, Əhəmənilər imperiyasını darmadağın edən İsgəndər Atropatın nüfuzunu, sərkərdəlik qabiliyyətini yüksək qiymətləndirir və onu e.ə.328-ci ildə yenidən Midiya strategi təyin edir. İsgəndər Hindistanda olarkən Midiyada baş verən qiyamı yatıraraq bir daha əsl dövlət xadimi olduğunu sübut edir. İsgəndər-bu dünya fatehi Atropatın sədaqətini, ona göstərilmiş etimadı doğrultduğunu nəzərə alı rvə onu özünün məşhur Suz şənliklərinə dəvət edir.
Atropatın bir məsələ düşündürürdü. Necə etmək ki, Azərbaycanı qərbdən şərqə və əksinə hərəkət edən nəhəng orduların tapdağı altına düşməsinə, tapdalanmasına imkan verməmək? O çox yaxşı bilirdi ki, qılınc gücünə quralan bütün impeiiyalar gec-tez dağılacaq. Odur ki, mümkün qədər nəhəng imperiyanın zərbələrindən yayınmaq, xalqının, vətəinin istiqlaliyyəti və firəvan həyat üçün lazım olan hər şeyi etmək lazım idi. Nəhayət, bu uzaqgörən dövlət xaditmi, bunun yolunu tapır, makedoniyalılarla qohumluq əlaqalərini yaradır. Qızını İsgəndərin əmşhur sərkərdəsi Perdikkiyə ərə verən Atropat Makedoniya sarayında nüfuz və mövqeyini möhkəmlədirö Onun düşündükləri çox tezliklə həqiqətə çevrilir. İsgəndərin ölümü ilə dağılan imperiyanın zərbəsindən yayına bilən Azərbaycan torpaqlarında müstəqil Atropatena dövləti yaranır. Bu dövlətin ərazisi Cənubi Azərbaycanq torpaqlarını, İranın bir hissəsini və indiki Azərbaycan Respkblikasının bəzi cənub bölgələrini əhatə edirdi. Şimalda Araz çayından başlayıb cənubda Əlvənd dağları ilə sərhədlənən Atropatena münbit torpaqları, axar sularının bolluğu ilə məşhur idi. Ölkəni hər tərəfdən zirvələri qarla örütəln dağlır-Savalan, Səhənd, Zaqros, Qaytanldı, Büzgüş dağları əhatə edirdi. Azərbaycanın ən böyük gölü olan Urmiya ölkənin sinəsində inci kimi idi. Bu gölün suyu duzlu olduğundan gəmiçilikdə və duz əldə edilməsində istifadə olunurdu. Şərqdən Qərbə, şimaldan cənuba doğru uzanan karvan yollarının qovuşunğunda yerləşən bu ölkə zəngjin flora və fanuası ilə tacirləri və səyyahları valeh edirdi.
Əhalisinin əksəriyyətini türk tayfaları-kadusilər, maqlar, kaspilər, gəncəklər təşkil edirdiö. Qədimdən mövcud olan şəhərsalma ənənələri yaşayır, ölkədə öz dövrünün məşhur ticarət və mədəniyyət mərkəzi olan şəhərlər ucalırdı .
Atropatena həmişə yadelilərin nəzəroində sərvət mənbəyi kimi qaldığından bir çox hökmdarlar buranı işğal etmək, sərvətlərinə yiyələnmək istəyirdilər. Əhəməni və Makedoniya imperiyalırının dağılmasından sonra müstəqil olan Atropatenadakı inkişaf, var-dövlət Roma imperiyasının da diqqətində idi. E.ə. 38-ci ildə Roma sərkərdəsi Antonii bu ölkəni işğal edib sərvətlərinə yiyələnmək üçün Atropatenaya hücum edir. Yüz minlik ordu ilə gələn Antonii hökmdarın qış aqmətgahı olan Vera şəhərini tutub Fraaspanı mühasirəyə aldı. 40 minlik piyada və 10 minlik süvari qoşunu olan Atropaneta hökmdarı, istedadlı sərkərdə II Artavazd Fraaspanın müdafiəsinə özü böaşçılıq edirdi. Antonii uzun müddət döyüşlər aparsa da heç bir müvəffəqiyyət qazanmır, əksinə ordusunun döyüş qabiliyyəti zəifləyirdi. Atropatenanın müttəfiqi olan parfiyalılar taktiki hiylə işlətdilər. Özlərini elə göstərdilər ki, guya qaçırlar. Romalılar onları təqib edərkən qəflətən dönüb hücuma keçdilər. Bundan sonra Atropatena ordusu şəhərin qapılarını açaraq romalıların üstünə atıldılar. Çox ağır və qanlı döyüş oldu. İki tərəfldən hücuma məruz qalan romalılar çoxlu sayda itki verərək Atropatena ərazisini tərk etdilər.
Atropatena əhalisi dünyanın ən qədim dinlərindən biri olan Zərdüştilik dininə sitayiş edirdilər. Bu Dinin yaradıcısı olan Zərdüşt peyğəmbər real tarixi şəxsiyyət olub təqribən e.ə.VII-VI əsrlərdə Azərbaycanda yaşamışdır. Onun yaratdığı elm də Azərbaycanda meydana gəlmiş, İran, mərkəzi Asiya və Hindistana yayılmışdır. Bu Dinin meydana gəlməsi cəmiyyətdə baş verən sosial iqtisadi və siyasi dəyişikliklərlə sıx bağlı olimuşdur. Köçsmə maldarlığının inkişafı ilə əlaqədar maldar tayfaların otlaqlar uğrunda qanlı toqquşmaları cəmiyyətdə ciddi sarsıntılar yaradırdı. Bu zaman meydana çıxan Zərdüuşt peyğəmbər bu halı qəti şəkildə pisləyərək cəmiyyəti güc vasitəsilə deyil, qayda-qanunlarla idarə etməyin gərəkliyini elan etdi.
Zərdüştliyə görə dünyada əbədi olaraq iki qüvvə-Xeyir və Şər arasındla mübarizə gedir. Xeyir allahı Hörmüzdün Şər allahı Əhrimanla mübarizəsi sonda Hörmüzdün qələbəsi ilə nəticələnir.. Bu Dinin etiqadçılarına görə həyat əsasən dörd ünsürdən-torpaq, su, od və havadan ibarətdir. Bu ünsürləri müqəlddəs sayıb onların təmizliyinə səy göstərən zərdüştlər üçün ən müqəddəs, ülvi varlıq isə oddur. Onlar oda sityaiş edir, odun qarşısında səcdə qılıb dua edir, şərəfinə qurbanlar verirdilər.
Zərdüşt dininin mqüəddəs kiitba ıolan «Avesta» 12000 dana dərisi üzərinə yazılmışdı. Lakin Makedoniyalı İsgəndər Suz şəhərində Əhəmni hökmdarının saraylarını yandırarkən»Avesta»nın ilkin variantı da məhv olmuşdur. «Avesta» yanandan sonra bu Zərdüşi kahinlər yaddaşlarda qalan əsas məzmununu bərpa edərək qoruya bilmişlər. Avropalılar «Avesta»nın məzmunu ilə 171-ci ildə fransız alimi Anketil Düpperonun tərcüməsindən sonra tanış olmuşlar. Bu qədim dinə inananlar indii də Hindistanda və İrnanın bəzi vilayətlərində yaşayır. Bakıdakı Suraxanı atəşgahı həmin inancın yadigarı kimi qalmaqdadır.
Atropatenada yaşayan Maq tayfası Zərdüştilik dininin kahinləri hesab olunurdular. Ölkənin nüfuzlu tayfalarından olan maqlar geniş torpaq sahələrinə və cəmiyyətdə yüksək mövqeyə sahib olmuşlar. Ağəşpərəst Dinin kahinləri hökmdar sarayında da öyük rütbə daşıyaraq onun müşaviri olmuş, dövlətin daxili və xarici siyasətinə təsir göstərə bilmişlər.
Kaspilər də Atropatenada üstün mövqe tutan tayfalardan biri olmuşdur. Türk mənşəli bu tayfalar Xəzər dənizinin cənub-qərb sahillərində və Qafqaz dağlarındakı ərazilərdə yaşamış, balıqçılıq və maldarlıqla məşğul olmuşlar. Xəzər dənizinin Adı da bu tayfanın adından götürülmüşdür. Kaspilərin yaşadığı ərazi Kaspiana (sonradan Paytakaran) adlandırılmışdır.
Adlı sanlı kaspilər dəvə yunundan hazırlanmış paltar jeyinirdilər. Zərifliyinə və keyfiyyətinə görə bu yun Mileet yunundan geri qalmırdı. Mahirdənizçi və gəmiqayıranlar olan kaspilərin bu məharəti Əhəməni hökmdarlarının diqqətini cəlb etmişdi. Odur ki, bu sənətkarların əməyüindən Misirin Memfis şəhərində Əhəmənilərin donanmasınını yaradılmasında istifadə olşunmuşdurö. Kaspianadan keçən quru-dəniz ticarət yolu Hindistan, Mərkəzi Asiya və Avpropa ölkələri arasında ticarəti təşkil edirdi.
Əhalinin məşğuliyyəti
Tanrı Atropatenanın təbiətinə səxavətini əsirgəməmişdi. Sərin yaylaqları, genqiş otlaq və çəmənliklər, bol meyvəli ağaclarla zəngin meşələr göz oxşayırdı. Qədim tarixçi Strabon yazırdı: «Bu ölkə meyvə bağları ilə məşhurdur. Əhali alma, badam, zeytun və üzüm əkib becərir. Burada qiymətli zeytun yağı istehsal edilir».
Əhalinin təsərrüfat həyatında ən önəmli yeri əkinçilik və maldarlıq təşkil edirdi. Yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik Atropatena əhalisi ARPA, buğda, darı, müxtəlif növ üzümdəro yetişirlməsi şərabçılığın da inkişafına zəmin yaratmışdı. Atropatena şərabçılarının üzümdən və bəzi bitkilərin köklərindən hazırladıqları ətirli şərab çox-çox uzaq ölkələrdə belə tanınırdı.
Yaylaqların və çəmənlərin çoxluğu maldarlığın inkişafında böyük rol oynamışdırö. Göz işlədikcə uzanan otlaqlarda saysız-hesabsız qoyun sürüləri, mal-aqara. At ilxıları Atropatena yaylaqlarının bəzəyi, sərvəti hesab olunurdu. Babilistanla Fars vilayəti arasında, habeləç Kaspii darvazası adlanan ərazidən məşhur «Nisey» atları yetişdirilirdi. Bu atlardan həm əkin-biçində həm də döyüşlərdə istifadə olunurdu.
Təbiət bu torpağa, bu yurda səxavətini əsirgəməmişdiö. Çaylar və göllərdə farel, qızıl balıq, kütüm o qədər bol idi kiÖ, həm yerli əhalini təmin edhir, həm də qurudlaraq başqa ölkələrə satılırdıö. Atropatenalıların balıqdan hazırladıqları olduqca möhkəm yapışqan, balıq yağı dillər əzbəri idi. Qurudulmuş şor balıq, yapışqan, balıq yağı yüuklənmiş dəvə karvanları Ekbatana gedir, bu ölkənin sərvətlərinin şöhrəti eldə-elə yayılırdı.
Zəngin miss, dəmir, gümüş və qızıl yataqları sənətkarlığın ən mühüm sahəyə çevrilməsində önəmli rol oynayırdı. Sənətkarların zərif, qiymətli əl işləri məşhur idi. Bu sahənin inkişafı ticarətin də gəlişməsinqə imkan verirdi. Bu öolkədə sənətkarlara və tacirlərə xüsusi rəğbət ıvə hörmət bəslənirdi. Tacirlər Ellin dövrünün (yunan, parfiya) pulları ilə ticarət edirdilər. PAtropatena ərazisindən tapılmış ən qədim pullar Makedoniyalı İsgəndərin adına kəsilmiş pullardır.
Zəngin mədəniyyət, şəhərlərdə yüksək zövqlə tikilmiş saraylar, məbədlər və yaşayış evləri buraya gələn səyyahları heyrətə salırdı. Qədim dövrün elə bir səyyahı, elə bir səlnaməçisi tapılmaz ki, Atropatena haqqında, onun abad və gözəl şəhərləri haqqında nəsə yazmasın. İndi gəlditn bu zənjin mədəniyyətt mərkəzi olan şəhərləri səyahət edək.
Qazaka-Atropatenanın paytaxtı, baş şəhəri hesab olunurdu. Düzənlikdə, indikiTəxt-Süleyman şəhərinin yerində salınmışdı. Əzəmətli sarayları, Daş döşənmiş küçələri və möhtəşəm atəşpərəst məbədləri ilə tanınırdıö. Şəhər hər tərəfdən hündür qala divarları ilə əhatə olunmuşdu. Burada Midiya dövründən də əvvəl, Şərqin ən möhtəşəm atğəşpərəstlik məbədi yerləşirdi. Atəşpərəst kahinlərin torpaq sahələrində on minə qədər Adam çalışırdı.
Qazakanı qərbdən əhatə edən keeçilməz dağ silsiləsi bu müqəddjəs şəhəri yadelli basqınlarından mühafizə edirdi.
Fraaspa (indiki Marağa)-tarixinə görə Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən hesab olunur. Səhənd dağının cənub ətəyində yerləşən bu şəhərin gözəl iqlimi və əlvaerişli təbii-coğrafi şəraiti dillər əzbəri idi. Təbrizdən Səhənd dağı ilə ayralına Marağa karvan yollarının üstündə yerşəşirdi. Bu xüsusiyyət onun inkişafına, daha da gözəl və aad şəhər olmasına şərait yaratmışdı. Şəhərin sərvəti, gözəlliyi çoxlarını cəlb edirdi. Tarixi mənbələrdə Rolma sərkərdəsi Antoninin ğburaya yürüşündən, onu tutmaq istəyinqdən bəhs edən kifayət qədər məlumat vardır.
Təbriz (Tarmakis)- şəhərinin tarixi çox qədimlərə gjedib çıxır. Müxtəlif mənbələrdə Tavri-Tarmakis, Tavreş kimi anılır, haqqında söhbət açılırö ĞBu qədim, ulu şəhər «Təbriz» adını alana qədər uzun bir tarixi yol keçmiş, nağıllarda, dastanlarda əbədiləşmişdir. Səhənd dağının ətəyində, Acıçayın sahilində inşa edilən Təbriz qədim karvan yollarının üstüendə yerləşirdi. Bu əsrlər, minilliklər yadigarı olan şəhər haqqında ilk və yeganə mənbə Assuriya padşahı II Sarqona məxsus asur dilində yazılmış kitabədir. Bu kimtabədə Tədbriz belə təsvir olunur.
«…. Bu şəhərin divarları120 sıra kərpiclə höroülüb. Mbhtəşəm və möhkəm darvazaları bir-birindən gözəl evoləri var. Bu evlər gözəlliyi və bənzərliyi ilə insanı heyran edən sütunlarla və taxta tavanlarla bəzədilir»
Ərdəbil (Ordbil)- dəniz səviyyəsindən 1100 m hündürlükdə yerləşən qədim Atropatena şəhəridir. Tarixi Tunc döıvrünə qədər gedib çıxır. Bunu arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış çoxsaylıv mədəniyyət nümunələri isbatğ edirö. Hər tərəfdən hündür dağlarla əhatə olunmuş düzənlikdə yerləşən Ərdəbil məhsuldar torpağı və zəngin təbii sərvətləri ilə tanınırdı. Ucsuz-bucaqsız kkarvan yolları Ərdəbildə qovuşur, Ərdəbildə ayrılırdı. Ərdəbilə gələn səyyahlar, tacirlər bu gözəl şəhər haqqında maraqlı əhvalatlar danışırdılar.
Siz şəhəri-indiki Zəncan şəhərinin yaxınlığında salınmışdı. Bu şəhər də başqa Atroopanea şəhərləri kimi əzəmətli qala divarları ilə məşhur idi. Şəhərin yaxınlığında yerləşən zəngin metal yataqları buranın təbii sərvəti hesab olunurdu. Siz şəhərinldəki atəşgah əhali arasında müqəddəs ocaq kimi ad qazanmışdı. Ölkənin atəşpərəst məbədləri
Atropat ağıllı və uzaqgörən sərkərdə idi. O görürdü ki, Əhəmənilərin hakimiyyəti altında olan xalqların, tayfaların nümayəndələri könülsüz vuruşur. Əhəmənilərin zülmündən bezən əhali İsgəndərə xilaskar kimi baxır. Ona görə də Atropat qəti qərara gəldi ki, bu yeni fatehin tərəfinə keçmək, Əhəmənilər imperiyası dağıldınqqdan sonra müstğəqil dövlət qurmaq lazımdır. III Daraya qallib gələn, Əhəmənilər imperiyasını darmadağın edən İsgəndər Atropatın nüfuzunu, sərkərdəlik qabiliyyətini yüksək qiymətləndirir və onu e.ə.328-ci ildə yenidən Midiya strategi təyin edir. İsgəndər Hindistanda olarkən Midiyada baş verən qiyamı yatıraraq bir daha əsl dövlət xadimi olduğunu sübut edir. İsgəndər-bu dünya fatehi Atropatın sədaqətini, ona göstərilmiş etimadı doğrultduğunu nəzərə alı rvə onu özünün məşhur Suz şənliklərinə dəvət edir.
Atropatın bir məsələ düşündürürdü. Necə etmək ki, Azərbaycanı qərbdən şərqə və əksinə hərəkət edən nəhəng orduların tapdağı altına düşməsinə, tapdalanmasına imkan verməmək? O çox yaxşı bilirdi ki, qılınc gücünə quralan bütün impeiiyalar gec-tez dağılacaq. Odur ki, mümkün qədər nəhəng imperiyanın zərbələrindən yayınmaq, xalqının, vətəinin istiqlaliyyəti və firəvan həyat üçün lazım olan hər şeyi etmək lazım idi. Nəhayət, bu uzaqgörən dövlət xaditmi, bunun yolunu tapır, makedoniyalılarla qohumluq əlaqalərini yaradır. Qızını İsgəndərin əmşhur sərkərdəsi Perdikkiyə ərə verən Atropat Makedoniya sarayında nüfuz və mövqeyini möhkəmlədirö Onun düşündükləri çox tezliklə həqiqətə çevrilir. İsgəndərin ölümü ilə dağılan imperiyanın zərbəsindən yayına bilən Azərbaycan torpaqlarında müstəqil Atropatena dövləti yaranır. Bu dövlətin ərazisi Cənubi Azərbaycanq torpaqlarını, İranın bir hissəsini və indiki Azərbaycan Respkblikasının bəzi cənub bölgələrini əhatə edirdi. Şimalda Araz çayından başlayıb cənubda Əlvənd dağları ilə sərhədlənən Atropatena münbit torpaqları, axar sularının bolluğu ilə məşhur idi. Ölkəni hər tərəfdən zirvələri qarla örütəln dağlır-Savalan, Səhənd, Zaqros, Qaytanldı, Büzgüş dağları əhatə edirdi. Azərbaycanın ən böyük gölü olan Urmiya ölkənin sinəsində inci kimi idi. Bu gölün suyu duzlu olduğundan gəmiçilikdə və duz əldə edilməsində istifadə olunurdu. Şərqdən Qərbə, şimaldan cənuba doğru uzanan karvan yollarının qovuşunğunda yerləşən bu ölkə zəngjin flora və fanuası ilə tacirləri və səyyahları valeh edirdi.
Əhalisinin əksəriyyətini türk tayfaları-kadusilər, maqlar, kaspilər, gəncəklər təşkil edirdiö. Qədimdən mövcud olan şəhərsalma ənənələri yaşayır, ölkədə öz dövrünün məşhur ticarət və mədəniyyət mərkəzi olan şəhərlər ucalırdı .
Atropatena həmişə yadelilərin nəzəroində sərvət mənbəyi kimi qaldığından bir çox hökmdarlar buranı işğal etmək, sərvətlərinə yiyələnmək istəyirdilər. Əhəməni və Makedoniya imperiyalırının dağılmasından sonra müstəqil olan Atropatenadakı inkişaf, var-dövlət Roma imperiyasının da diqqətində idi. E.ə. 38-ci ildə Roma sərkərdəsi Antonii bu ölkəni işğal edib sərvətlərinə yiyələnmək üçün Atropatenaya hücum edir. Yüz minlik ordu ilə gələn Antonii hökmdarın qış aqmətgahı olan Vera şəhərini tutub Fraaspanı mühasirəyə aldı. 40 minlik piyada və 10 minlik süvari qoşunu olan Atropaneta hökmdarı, istedadlı sərkərdə II Artavazd Fraaspanın müdafiəsinə özü böaşçılıq edirdi. Antonii uzun müddət döyüşlər aparsa da heç bir müvəffəqiyyət qazanmır, əksinə ordusunun döyüş qabiliyyəti zəifləyirdi. Atropatenanın müttəfiqi olan parfiyalılar taktiki hiylə işlətdilər. Özlərini elə göstərdilər ki, guya qaçırlar. Romalılar onları təqib edərkən qəflətən dönüb hücuma keçdilər. Bundan sonra Atropatena ordusu şəhərin qapılarını açaraq romalıların üstünə atıldılar. Çox ağır və qanlı döyüş oldu. İki tərəfldən hücuma məruz qalan romalılar çoxlu sayda itki verərək Atropatena ərazisini tərk etdilər.
Atropatena əhalisi dünyanın ən qədim dinlərindən biri olan Zərdüştilik dininə sitayiş edirdilər. Bu Dinin yaradıcısı olan Zərdüşt peyğəmbər real tarixi şəxsiyyət olub təqribən e.ə.VII-VI əsrlərdə Azərbaycanda yaşamışdır. Onun yaratdığı elm də Azərbaycanda meydana gəlmiş, İran, mərkəzi Asiya və Hindistana yayılmışdır. Bu Dinin meydana gəlməsi cəmiyyətdə baş verən sosial iqtisadi və siyasi dəyişikliklərlə sıx bağlı olimuşdur. Köçsmə maldarlığının inkişafı ilə əlaqədar maldar tayfaların otlaqlar uğrunda qanlı toqquşmaları cəmiyyətdə ciddi sarsıntılar yaradırdı. Bu zaman meydana çıxan Zərdüuşt peyğəmbər bu halı qəti şəkildə pisləyərək cəmiyyəti güc vasitəsilə deyil, qayda-qanunlarla idarə etməyin gərəkliyini elan etdi.
Zərdüştliyə görə dünyada əbədi olaraq iki qüvvə-Xeyir və Şər arasındla mübarizə gedir. Xeyir allahı Hörmüzdün Şər allahı Əhrimanla mübarizəsi sonda Hörmüzdün qələbəsi ilə nəticələnir.. Bu Dinin etiqadçılarına görə həyat əsasən dörd ünsürdən-torpaq, su, od və havadan ibarətdir. Bu ünsürləri müqəlddəs sayıb onların təmizliyinə səy göstərən zərdüştlər üçün ən müqəddəs, ülvi varlıq isə oddur. Onlar oda sityaiş edir, odun qarşısında səcdə qılıb dua edir, şərəfinə qurbanlar verirdilər.
Zərdüşt dininin mqüəddəs kiitba ıolan «Avesta» 12000 dana dərisi üzərinə yazılmışdı. Lakin Makedoniyalı İsgəndər Suz şəhərində Əhəmni hökmdarının saraylarını yandırarkən»Avesta»nın ilkin variantı da məhv olmuşdur. «Avesta» yanandan sonra bu Zərdüşi kahinlər yaddaşlarda qalan əsas məzmununu bərpa edərək qoruya bilmişlər. Avropalılar «Avesta»nın məzmunu ilə 171-ci ildə fransız alimi Anketil Düpperonun tərcüməsindən sonra tanış olmuşlar. Bu qədim dinə inananlar indii də Hindistanda və İrnanın bəzi vilayətlərində yaşayır. Bakıdakı Suraxanı atəşgahı həmin inancın yadigarı kimi qalmaqdadır.
Atropatenada yaşayan Maq tayfası Zərdüştilik dininin kahinləri hesab olunurdular. Ölkənin nüfuzlu tayfalarından olan maqlar geniş torpaq sahələrinə və cəmiyyətdə yüksək mövqeyə sahib olmuşlar. Ağəşpərəst Dinin kahinləri hökmdar sarayında da öyük rütbə daşıyaraq onun müşaviri olmuş, dövlətin daxili və xarici siyasətinə təsir göstərə bilmişlər.
Kaspilər də Atropatenada üstün mövqe tutan tayfalardan biri olmuşdur. Türk mənşəli bu tayfalar Xəzər dənizinin cənub-qərb sahillərində və Qafqaz dağlarındakı ərazilərdə yaşamış, balıqçılıq və maldarlıqla məşğul olmuşlar. Xəzər dənizinin Adı da bu tayfanın adından götürülmüşdür. Kaspilərin yaşadığı ərazi Kaspiana (sonradan Paytakaran) adlandırılmışdır.
Adlı sanlı kaspilər dəvə yunundan hazırlanmış paltar jeyinirdilər. Zərifliyinə və keyfiyyətinə görə bu yun Mileet yunundan geri qalmırdı. Mahirdənizçi və gəmiqayıranlar olan kaspilərin bu məharəti Əhəməni hökmdarlarının diqqətini cəlb etmişdi. Odur ki, bu sənətkarların əməyüindən Misirin Memfis şəhərində Əhəmənilərin donanmasınını yaradılmasında istifadə olşunmuşdurö. Kaspianadan keçən quru-dəniz ticarət yolu Hindistan, Mərkəzi Asiya və Avpropa ölkələri arasında ticarəti təşkil edirdi.
Əhalinin məşğuliyyəti
Tanrı Atropatenanın təbiətinə səxavətini əsirgəməmişdi. Sərin yaylaqları, genqiş otlaq və çəmənliklər, bol meyvəli ağaclarla zəngin meşələr göz oxşayırdı. Qədim tarixçi Strabon yazırdı: «Bu ölkə meyvə bağları ilə məşhurdur. Əhali alma, badam, zeytun və üzüm əkib becərir. Burada qiymətli zeytun yağı istehsal edilir».
Əhalinin təsərrüfat həyatında ən önəmli yeri əkinçilik və maldarlıq təşkil edirdi. Yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik Atropatena əhalisi ARPA, buğda, darı, müxtəlif növ üzümdəro yetişirlməsi şərabçılığın da inkişafına zəmin yaratmışdı. Atropatena şərabçılarının üzümdən və bəzi bitkilərin köklərindən hazırladıqları ətirli şərab çox-çox uzaq ölkələrdə belə tanınırdı.
Yaylaqların və çəmənlərin çoxluğu maldarlığın inkişafında böyük rol oynamışdırö. Göz işlədikcə uzanan otlaqlarda saysız-hesabsız qoyun sürüləri, mal-aqara. At ilxıları Atropatena yaylaqlarının bəzəyi, sərvəti hesab olunurdu. Babilistanla Fars vilayəti arasında, habeləç Kaspii darvazası adlanan ərazidən məşhur «Nisey» atları yetişdirilirdi. Bu atlardan həm əkin-biçində həm də döyüşlərdə istifadə olunurdu.
Təbiət bu torpağa, bu yurda səxavətini əsirgəməmişdiö. Çaylar və göllərdə farel, qızıl balıq, kütüm o qədər bol idi kiÖ, həm yerli əhalini təmin edhir, həm də qurudlaraq başqa ölkələrə satılırdıö. Atropatenalıların balıqdan hazırladıqları olduqca möhkəm yapışqan, balıq yağı dillər əzbəri idi. Qurudulmuş şor balıq, yapışqan, balıq yağı yüuklənmiş dəvə karvanları Ekbatana gedir, bu ölkənin sərvətlərinin şöhrəti eldə-elə yayılırdı.
Zəngin miss, dəmir, gümüş və qızıl yataqları sənətkarlığın ən mühüm sahəyə çevrilməsində önəmli rol oynayırdı. Sənətkarların zərif, qiymətli əl işləri məşhur idi. Bu sahənin inkişafı ticarətin də gəlişməsinqə imkan verirdi. Bu öolkədə sənətkarlara və tacirlərə xüsusi rəğbət ıvə hörmət bəslənirdi. Tacirlər Ellin dövrünün (yunan, parfiya) pulları ilə ticarət edirdilər. PAtropatena ərazisindən tapılmış ən qədim pullar Makedoniyalı İsgəndərin adına kəsilmiş pullardır.
Zəngin mədəniyyət, şəhərlərdə yüksək zövqlə tikilmiş saraylar, məbədlər və yaşayış evləri buraya gələn səyyahları heyrətə salırdı. Qədim dövrün elə bir səyyahı, elə bir səlnaməçisi tapılmaz ki, Atropatena haqqında, onun abad və gözəl şəhərləri haqqında nəsə yazmasın. İndi gəlditn bu zənjin mədəniyyətt mərkəzi olan şəhərləri səyahət edək.
Qazaka-Atropatenanın paytaxtı, baş şəhəri hesab olunurdu. Düzənlikdə, indikiTəxt-Süleyman şəhərinin yerində salınmışdı. Əzəmətli sarayları, Daş döşənmiş küçələri və möhtəşəm atəşpərəst məbədləri ilə tanınırdıö. Şəhər hər tərəfdən hündür qala divarları ilə əhatə olunmuşdu. Burada Midiya dövründən də əvvəl, Şərqin ən möhtəşəm atğəşpərəstlik məbədi yerləşirdi. Atəşpərəst kahinlərin torpaq sahələrində on minə qədər Adam çalışırdı.
Qazakanı qərbdən əhatə edən keeçilməz dağ silsiləsi bu müqəddjəs şəhəri yadelli basqınlarından mühafizə edirdi.
Fraaspa (indiki Marağa)-tarixinə görə Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən hesab olunur. Səhənd dağının cənub ətəyində yerləşən bu şəhərin gözəl iqlimi və əlvaerişli təbii-coğrafi şəraiti dillər əzbəri idi. Təbrizdən Səhənd dağı ilə ayralına Marağa karvan yollarının üstündə yerşəşirdi. Bu xüsusiyyət onun inkişafına, daha da gözəl və aad şəhər olmasına şərait yaratmışdı. Şəhərin sərvəti, gözəlliyi çoxlarını cəlb edirdi. Tarixi mənbələrdə Rolma sərkərdəsi Antoninin ğburaya yürüşündən, onu tutmaq istəyinqdən bəhs edən kifayət qədər məlumat vardır.
Təbriz (Tarmakis)- şəhərinin tarixi çox qədimlərə gjedib çıxır. Müxtəlif mənbələrdə Tavri-Tarmakis, Tavreş kimi anılır, haqqında söhbət açılırö ĞBu qədim, ulu şəhər «Təbriz» adını alana qədər uzun bir tarixi yol keçmiş, nağıllarda, dastanlarda əbədiləşmişdir. Səhənd dağının ətəyində, Acıçayın sahilində inşa edilən Təbriz qədim karvan yollarının üstüendə yerləşirdi. Bu əsrlər, minilliklər yadigarı olan şəhər haqqında ilk və yeganə mənbə Assuriya padşahı II Sarqona məxsus asur dilində yazılmış kitabədir. Bu kimtabədə Tədbriz belə təsvir olunur.
«…. Bu şəhərin divarları120 sıra kərpiclə höroülüb. Mbhtəşəm və möhkəm darvazaları bir-birindən gözəl evoləri var. Bu evlər gözəlliyi və bənzərliyi ilə insanı heyran edən sütunlarla və taxta tavanlarla bəzədilir»
Ərdəbil (Ordbil)- dəniz səviyyəsindən 1100 m hündürlükdə yerləşən qədim Atropatena şəhəridir. Tarixi Tunc döıvrünə qədər gedib çıxır. Bunu arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış çoxsaylıv mədəniyyət nümunələri isbatğ edirö. Hər tərəfdən hündür dağlarla əhatə olunmuş düzənlikdə yerləşən Ərdəbil məhsuldar torpağı və zəngin təbii sərvətləri ilə tanınırdı. Ucsuz-bucaqsız kkarvan yolları Ərdəbildə qovuşur, Ərdəbildə ayrılırdı. Ərdəbilə gələn səyyahlar, tacirlər bu gözəl şəhər haqqında maraqlı əhvalatlar danışırdılar.
Siz şəhəri-indiki Zəncan şəhərinin yaxınlığında salınmışdı. Bu şəhər də başqa Atroopanea şəhərləri kimi əzəmətli qala divarları ilə məşhur idi. Şəhərin yaxınlığında yerləşən zəngin metal yataqları buranın təbii sərvəti hesab olunurdu. Siz şəhərinldəki atəşgah əhali arasında müqəddəs ocaq kimi ad qazanmışdı. Ölkənin atəşpərəst məbədləri
Əhəmənilər
Midiya hökmdarı Astiaqa qarşı üsyana başçılıq edib Astiaqı öldürən Fars vilayətinin hakimi II Kir miladdan əvvəl 550-ci ildə Əhəməni dövlətinin əsasını qoydu. Kir özü fars mənşəli Əhəmənilər sülaləsindən olduğu üçün dövlət də sülalənin adı ilə belə adlandırılırdı. Bu dövlətin paytaxtı Persepol şəhəri idi. Məqsədi böyük imperiya yaratmaq olan II Kir tezliklə Babilistanı, Anadoludakı Lidiya dövlətini özünə tabe edə bildi. Misirə qədər olan ərazilərdəki Qərb ölkələri də işğal olundu.
Midiya dövləti Əhəmənilərin hakimiyyətə gəlməsi ilə dağıldı. Tarixin böyük bir kəsimində mövcud olmuş bu qüdrətli dövlətin yalnız adı qaldı. Beləcə, vaxtilə Midiyanın tərkibində olan Azərbaycan torpaqları da «Kiçik Midiya» adı ilə Əhəməni fars dövlətinin tərkibinə qatıldı. Əhəməni işğalı Azərbaycan üçün də fəlakətlər gətirdi. Fasiləsiz müharibələr, üç illiyinə bağışlanmış vergilərin yenidən toplanması xalqın var-yoxdan çıxması ilə nəticələndi.
Massaget şahlığı
Azərbaycanın cənub torpaqlarını ələ keçirib Yaxın və Orta Şərqin çox hissəsini zəbt edən II Kirin bir arzusu var idi. Hansı yolla olur-olsun Azərbaycanın şimalını öz dövlətinə qatmaq, igid massagetləri özünə tabe etmək. Şimali Azərbaycanda hökmranlıq edən massaget hökmdarının dul qadını Tomiris onun bu arzusu yolunda ciddi maneə idi. Əri vəfat edəndən sonra massagetlərin hökmdarı olan qəhraman məlakə vətənin6in sevən, onun yolunda ölməyə hazır olan, azadlığı hər şeydən üstün tutan bir qadın, şərəfli bir ana idi.
Açıq döyüşdə qalib gələ bilməyəcəyini anlayan II Kir hiyləyə əl atdıö. Elçilər göndərib Tomirislə evlənmək istədiyini bildirdi. Onun bu hiyləsinin arxasında evlənmək yox, massaget hakimiyyətini ələ keçirmək olduğunu anlayan Tomiris onu rədd etdi. Massagetlərin Kuruş adlandırdığı II Kir isə hiyləsinin baş tutmadığını görüncə hücuma keçmək qərarına gəldi. Bu məqsədlə ordunun Araz çayından keçməsi üçün körpülər salmağa, körpü əmələ gətirən sallar üzərində qüllələr ucaltmağı əmr edir. Kuruş ciddi-cəhdlə bu işə girişdiyi vaxt Tomiris ona belə bir sifariş göndərir: «Midiyalıların (farsların) şahı! Öz niyyətindən əl çək. Axı düzəltdirdiyinin bu körpülərin sənə xeyri-dəyib dəyməyəcəyini əvvəlcədən billə bilməzsən. Burax bunları, öz hökmdarlığında şahlıq elə, bizim də hökmdarlığımızda hakimiyyət sürməyimizə paxıllıq etmə».
Heredot yazırdı ki, Tomirisin sülh, barışıq, əmin-amanlıq təklifi Kuruşun ağlına batmadı. Əksinə yeni hiylələr fikirləşən II Kir əvvəlcə Massagetlərə qalib gəldi. II Kirin hiyləsindən baş açmayan gənc sərkərdə-Tomirisin oğlu Əsir düşür və rüsvayçılığa dözməyərək özünü öldürür. Qəlbinə bala dağı çəkilən hökmdar anna sarsılmır. Əgər sarsılarsa Vətənintapdaq altında qalacağını, yağı düşmənin sevinəcəyin7i bildiyindən bu itkiyə mətanətlə dözür, qoşununu həlledici döyüşə hazırlayır. Və e.ə. 530-cu ildə baş verən bu döyüş II Kir üçün sonuncu döyüş, Tomirism üçün isə əsl cəngavərlik meyjanı idi. Tomisirin əmri ilə II Kirin başı kəsilir , qanla doldurulmuş tuluğa salınır. II Kirə tökdjüyü qanlar qədər qan udduracağına And içmiş hökmdar-ana deyir:-«Qaniçən Kir! Sən qan istəyirdin. Buyur, nə qədər istəyirsən iç!»
«Böyük Kir» ləqəbi qazanmış II Kirin üzərində qələbə Azərbaycanın dövlətçiliyi tarixində ən şanlı səhifələrdən biridir. Tomirisin qeyrəti və yenilməzliyi isə Azərbaycanın şərəf simvoludur.
Əhəməni padşahı I Dara da öz sələflərinin siyasətini davam etdirərək ölkəni 20 satraplığa böldü. Hər biri müəyyən vergi dairəsinə daxil olan satraplıqlardan biri də Azərbaycan idi. Miladdan əvvəl V əsrdə yunan şəhər-dövlətləri ilə uzun müddət müharibə aparan Əhəməni dövləti Azərbaycanın cəsur tayfalarından, bu ölkənin sərvətlərindən gen-bol istifadə edirdilər.
Ağır işğala, ciddi mənəvi və mədəni təzyiqə baxmayaraq Azərbaycan tayfaları öz varlıqlarını yaşadır, mənəvi həyat tərzini və mədəniyyətini qoruyub saxlaya bilirdilər. Ona görə də Əhəmənilər imperiyası parçalanan kimi Azərbaycanın cənub torpaqlarında dövlətçilik ənənələri yenidən dirçəldi. Öz dövrü üçün kifayət qədər güclü və müstəqil olan Atropaena dövləti yarandı.
Qranik döyüşü. Bütün Yunanıstanı və Balkanları özünə tabe edən, güclü orduya malik Makedoniyalı İsgəndərin Şərqə yürüşü miladdan əvvəl 334-cü ildə başladı. Onun sürətlə hərəkət edən qoşunları Dardanel boğazını keçərək Kiçik Asiyaya daxil oldular. Bu vaxt İsgəndərin Şərqə yürüşünə mane ola biləcək bircə dövlət var idi. Bu da Əhəmənilər imperiyası idi. Əhəməni padşahı III Dara bu yürüşü dayandırmaq məqsədilə öz ordusunu Qranik çayı sahilinə topladı. Miladdan əvvəl 334-cü ildə Qranik çayı sahilində amansız döyüş oldu. Qədim yunan müəllifi Arrianın yazırdı: döyüş başlamamışdan əvvəl hiss olunrudu ki, İsgəndərin ordusu III Daranın ordusundan qat-qat üstündür». Qədim müəllifin yazdığına görə ağır silahlarla silahlanmış yunan-Makedoniya ordusu Qranik çayını keçərək döyüşə atıldı. Düşmənə mərkəzdən hücum edən İsgəndərin cəld və qəti qərar qəbul etməsi, sağ və sol falanqaların hər iki cinahdan təzyiqi fars ordusunu geri çəkilməyə vadar etdi. Farslar o qədər sürətlə geri çəkildilər ki, hətta onların arxasında yerləşdirilmiş muzdlu yunan qoşunu belə döyüşə girə bilməyib farsların tapdağı altında qaldılar. Az itki ilə böyük qələbə qazanan İsgəndərin şöhrəti artıd. Dünya yeni bir fatehi qarşılamaq ərəfəsində idi. Aralıq dənizindən Hind okeanına qədər nəhəng bir ərazini fəth edəcək bu fatehin düşünülmüş qərarlar qəbul etmək, şəxsi igidliyi, inadkar döyüşçü və mahir sərkərdə olması onun çox uzaqlara gedəcəyindən xəbər verirdi.
İss döyüşü. Qranik döyüşündə qələbənin nəticələrini möhkəmlətmək məqsədi güdən İsgəndər fars ordusunu təqib etmək fikrindən daşınaraq hakimiyyətini bütün Kiçik Asiyaya yaymaq qərarına gəldi. Bir-birinin ardınca buradakı varlı şəhərləri və ölkələri özünə tabe edən İsgəndərin bircə məqəsdi var idi; Əhəməni imperiasyını məhv etmək, atını Hind okeanı sahillərində çapmaq. III Dara da bunu başa düşürdü. Bu dünya fatehinin qarşısını almaq, onu dayandırmaq qərarını verən III Dara rəqibinin gücü və məharəti qarşısında qorxuya düşmüşdü. 150 minlik ordu toplayan və döyüşə birbaşa özü rəhbərlik edən Əhəməni hökmdarının qalib gəlmək ümidi miladdan əvvəl 333-cü ildə baş vermiş İss döyüşündə alt-üst oldu. Dəniz və dağların arasında yerləşən dar dərədə döyüşmək İsgəndər üçün əlverişli idi. Özünün başçılıq etdiyi süvari qoşuna hücum əmri verən İsgəndər sol cinahdan həmlə edərək farsları çaydan uzaqlaşdıraraq darmadağın etdi. Sol cinahın ilk həmlədəcə məğlub olduğunu görən III Dara qaçmaq, canını qurtarmaq qayğısına qaldı. Padşahın qaçması xəbəri qoşunu sarsıtdı, sağ cinah da geri çəkildi. Fars ordusu bu döyüşü də rüsvayçı məğlubiyyətlə başa vurdu. İsgəndər saysız-hesabsız sərvət və əsir ələ keçirdi. Əsirlərin arasında III Daranın arvadı və iki qızı da var idi. Çoxlu qənimət ələ keçirməsi İsgəndərin öz ordusunu möhkəmlətməyinə yardım etdi. Ona qarşıda yeni qələbələrə aparacaq, yeni fəthlərə qovuşduracaq ordu lazım idi.
Qavqamela döyüşü. Bu döyüş III Dara üçün fəlakət, İsgəndər üçün şan-şöhrət gətirdi. Son gücünü, ordunun qalıqlarını toplayıb döyüşə hazırlaşan III Dara İsgəndərin yürüşünü dayandıra biləcəyəini düşünürdü. Lakin o yanılmışdı. III Daranın yanıldığını miladdan əvvəl 331-ci ildə Cənubi Mesopotamiyadakı Qavqamela adlı yerdə baş verən döyüş sübut etdi. Bu döyüş III Daranın son döyüşü oldu. Ağır məğlubiyyətə uğrayaraq imperiyanın şərq hissəsinə qaçan padşah öz canını qurtarmağı qənimət bildi. Təntənəli şəkildə Persepola daxil olan İsgəndər şəhəri darmadağın etdi, Əhəməni şahlarının sarayını yandırdı. Miladdan əvvəl 330-cu ildə Baktriya canişini Bessin III Daranı qətlə yetirməsi ilə Əhəməni imperiyası dağılaraq tarixə qovuşdu. Azərbaycan torpaqları da Əhəmənilər imperiyasının digər əraziləri ilə birlikdə Makedoniya imperiaysının tərkibinə qatıldı.
Midiya dövləti Əhəmənilərin hakimiyyətə gəlməsi ilə dağıldı. Tarixin böyük bir kəsimində mövcud olmuş bu qüdrətli dövlətin yalnız adı qaldı. Beləcə, vaxtilə Midiyanın tərkibində olan Azərbaycan torpaqları da «Kiçik Midiya» adı ilə Əhəməni fars dövlətinin tərkibinə qatıldı. Əhəməni işğalı Azərbaycan üçün də fəlakətlər gətirdi. Fasiləsiz müharibələr, üç illiyinə bağışlanmış vergilərin yenidən toplanması xalqın var-yoxdan çıxması ilə nəticələndi.
Massaget şahlığı
Azərbaycanın cənub torpaqlarını ələ keçirib Yaxın və Orta Şərqin çox hissəsini zəbt edən II Kirin bir arzusu var idi. Hansı yolla olur-olsun Azərbaycanın şimalını öz dövlətinə qatmaq, igid massagetləri özünə tabe etmək. Şimali Azərbaycanda hökmranlıq edən massaget hökmdarının dul qadını Tomiris onun bu arzusu yolunda ciddi maneə idi. Əri vəfat edəndən sonra massagetlərin hökmdarı olan qəhraman məlakə vətənin6in sevən, onun yolunda ölməyə hazır olan, azadlığı hər şeydən üstün tutan bir qadın, şərəfli bir ana idi.
Açıq döyüşdə qalib gələ bilməyəcəyini anlayan II Kir hiyləyə əl atdıö. Elçilər göndərib Tomirislə evlənmək istədiyini bildirdi. Onun bu hiyləsinin arxasında evlənmək yox, massaget hakimiyyətini ələ keçirmək olduğunu anlayan Tomiris onu rədd etdi. Massagetlərin Kuruş adlandırdığı II Kir isə hiyləsinin baş tutmadığını görüncə hücuma keçmək qərarına gəldi. Bu məqsədlə ordunun Araz çayından keçməsi üçün körpülər salmağa, körpü əmələ gətirən sallar üzərində qüllələr ucaltmağı əmr edir. Kuruş ciddi-cəhdlə bu işə girişdiyi vaxt Tomiris ona belə bir sifariş göndərir: «Midiyalıların (farsların) şahı! Öz niyyətindən əl çək. Axı düzəltdirdiyinin bu körpülərin sənə xeyri-dəyib dəyməyəcəyini əvvəlcədən billə bilməzsən. Burax bunları, öz hökmdarlığında şahlıq elə, bizim də hökmdarlığımızda hakimiyyət sürməyimizə paxıllıq etmə».
Heredot yazırdı ki, Tomirisin sülh, barışıq, əmin-amanlıq təklifi Kuruşun ağlına batmadı. Əksinə yeni hiylələr fikirləşən II Kir əvvəlcə Massagetlərə qalib gəldi. II Kirin hiyləsindən baş açmayan gənc sərkərdə-Tomirisin oğlu Əsir düşür və rüsvayçılığa dözməyərək özünü öldürür. Qəlbinə bala dağı çəkilən hökmdar anna sarsılmır. Əgər sarsılarsa Vətənintapdaq altında qalacağını, yağı düşmənin sevinəcəyin7i bildiyindən bu itkiyə mətanətlə dözür, qoşununu həlledici döyüşə hazırlayır. Və e.ə. 530-cu ildə baş verən bu döyüş II Kir üçün sonuncu döyüş, Tomirism üçün isə əsl cəngavərlik meyjanı idi. Tomisirin əmri ilə II Kirin başı kəsilir , qanla doldurulmuş tuluğa salınır. II Kirə tökdjüyü qanlar qədər qan udduracağına And içmiş hökmdar-ana deyir:-«Qaniçən Kir! Sən qan istəyirdin. Buyur, nə qədər istəyirsən iç!»
«Böyük Kir» ləqəbi qazanmış II Kirin üzərində qələbə Azərbaycanın dövlətçiliyi tarixində ən şanlı səhifələrdən biridir. Tomirisin qeyrəti və yenilməzliyi isə Azərbaycanın şərəf simvoludur.
Əhəməni padşahı I Dara da öz sələflərinin siyasətini davam etdirərək ölkəni 20 satraplığa böldü. Hər biri müəyyən vergi dairəsinə daxil olan satraplıqlardan biri də Azərbaycan idi. Miladdan əvvəl V əsrdə yunan şəhər-dövlətləri ilə uzun müddət müharibə aparan Əhəməni dövləti Azərbaycanın cəsur tayfalarından, bu ölkənin sərvətlərindən gen-bol istifadə edirdilər.
Ağır işğala, ciddi mənəvi və mədəni təzyiqə baxmayaraq Azərbaycan tayfaları öz varlıqlarını yaşadır, mənəvi həyat tərzini və mədəniyyətini qoruyub saxlaya bilirdilər. Ona görə də Əhəmənilər imperiyası parçalanan kimi Azərbaycanın cənub torpaqlarında dövlətçilik ənənələri yenidən dirçəldi. Öz dövrü üçün kifayət qədər güclü və müstəqil olan Atropaena dövləti yarandı.
Qranik döyüşü. Bütün Yunanıstanı və Balkanları özünə tabe edən, güclü orduya malik Makedoniyalı İsgəndərin Şərqə yürüşü miladdan əvvəl 334-cü ildə başladı. Onun sürətlə hərəkət edən qoşunları Dardanel boğazını keçərək Kiçik Asiyaya daxil oldular. Bu vaxt İsgəndərin Şərqə yürüşünə mane ola biləcək bircə dövlət var idi. Bu da Əhəmənilər imperiyası idi. Əhəməni padşahı III Dara bu yürüşü dayandırmaq məqsədilə öz ordusunu Qranik çayı sahilinə topladı. Miladdan əvvəl 334-cü ildə Qranik çayı sahilində amansız döyüş oldu. Qədim yunan müəllifi Arrianın yazırdı: döyüş başlamamışdan əvvəl hiss olunrudu ki, İsgəndərin ordusu III Daranın ordusundan qat-qat üstündür». Qədim müəllifin yazdığına görə ağır silahlarla silahlanmış yunan-Makedoniya ordusu Qranik çayını keçərək döyüşə atıldı. Düşmənə mərkəzdən hücum edən İsgəndərin cəld və qəti qərar qəbul etməsi, sağ və sol falanqaların hər iki cinahdan təzyiqi fars ordusunu geri çəkilməyə vadar etdi. Farslar o qədər sürətlə geri çəkildilər ki, hətta onların arxasında yerləşdirilmiş muzdlu yunan qoşunu belə döyüşə girə bilməyib farsların tapdağı altında qaldılar. Az itki ilə böyük qələbə qazanan İsgəndərin şöhrəti artıd. Dünya yeni bir fatehi qarşılamaq ərəfəsində idi. Aralıq dənizindən Hind okeanına qədər nəhəng bir ərazini fəth edəcək bu fatehin düşünülmüş qərarlar qəbul etmək, şəxsi igidliyi, inadkar döyüşçü və mahir sərkərdə olması onun çox uzaqlara gedəcəyindən xəbər verirdi.
İss döyüşü. Qranik döyüşündə qələbənin nəticələrini möhkəmlətmək məqsədi güdən İsgəndər fars ordusunu təqib etmək fikrindən daşınaraq hakimiyyətini bütün Kiçik Asiyaya yaymaq qərarına gəldi. Bir-birinin ardınca buradakı varlı şəhərləri və ölkələri özünə tabe edən İsgəndərin bircə məqəsdi var idi; Əhəməni imperiasyını məhv etmək, atını Hind okeanı sahillərində çapmaq. III Dara da bunu başa düşürdü. Bu dünya fatehinin qarşısını almaq, onu dayandırmaq qərarını verən III Dara rəqibinin gücü və məharəti qarşısında qorxuya düşmüşdü. 150 minlik ordu toplayan və döyüşə birbaşa özü rəhbərlik edən Əhəməni hökmdarının qalib gəlmək ümidi miladdan əvvəl 333-cü ildə baş vermiş İss döyüşündə alt-üst oldu. Dəniz və dağların arasında yerləşən dar dərədə döyüşmək İsgəndər üçün əlverişli idi. Özünün başçılıq etdiyi süvari qoşuna hücum əmri verən İsgəndər sol cinahdan həmlə edərək farsları çaydan uzaqlaşdıraraq darmadağın etdi. Sol cinahın ilk həmlədəcə məğlub olduğunu görən III Dara qaçmaq, canını qurtarmaq qayğısına qaldı. Padşahın qaçması xəbəri qoşunu sarsıtdı, sağ cinah da geri çəkildi. Fars ordusu bu döyüşü də rüsvayçı məğlubiyyətlə başa vurdu. İsgəndər saysız-hesabsız sərvət və əsir ələ keçirdi. Əsirlərin arasında III Daranın arvadı və iki qızı da var idi. Çoxlu qənimət ələ keçirməsi İsgəndərin öz ordusunu möhkəmlətməyinə yardım etdi. Ona qarşıda yeni qələbələrə aparacaq, yeni fəthlərə qovuşduracaq ordu lazım idi.
Qavqamela döyüşü. Bu döyüş III Dara üçün fəlakət, İsgəndər üçün şan-şöhrət gətirdi. Son gücünü, ordunun qalıqlarını toplayıb döyüşə hazırlaşan III Dara İsgəndərin yürüşünü dayandıra biləcəyəini düşünürdü. Lakin o yanılmışdı. III Daranın yanıldığını miladdan əvvəl 331-ci ildə Cənubi Mesopotamiyadakı Qavqamela adlı yerdə baş verən döyüş sübut etdi. Bu döyüş III Daranın son döyüşü oldu. Ağır məğlubiyyətə uğrayaraq imperiyanın şərq hissəsinə qaçan padşah öz canını qurtarmağı qənimət bildi. Təntənəli şəkildə Persepola daxil olan İsgəndər şəhəri darmadağın etdi, Əhəməni şahlarının sarayını yandırdı. Miladdan əvvəl 330-cu ildə Baktriya canişini Bessin III Daranı qətlə yetirməsi ilə Əhəməni imperiyası dağılaraq tarixə qovuşdu. Azərbaycan torpaqları da Əhəmənilər imperiyasının digər əraziləri ilə birlikdə Makedoniya imperiaysının tərkibinə qatıldı.
Qədim Azərbaycan
Naxçıvan – Azərbaycan ərazisində yaranmış ən qədim şəhər. Göyçə gölü ilə Araz çayı arasındakı tarpaqlarda meydana gəlmişdir. Orta tunc dövründə əssı qoyulmuşdur (e.ə. III minillik). Ən qədim sakinləri naxç tayfaları olmuşdur. Naxçıvanın 3500 yaşı var.
İzirtu – Mannanın “çar şəhəri”, paytaxtı. Cənubi Azərbaycanda müasir Ziviyyə şəhəri yaxınlığında yerləşirdi. Şəhərdə məbədlər və iki-üç mərtəbəli evlər vardı. Assuriya hökmdarları II Sarqon (e.ə. 716-cı il) və Aşşurbanipal (e.ə. 650-ci il) tutularaq dağıdılmışdır.
Qazaka – Atropatena dövlətinin paytaxt şəhəridir. Aqbatana şəhəri ilə Araz çayı arasındakı ərazidə yerləşirdi. Müasir Miandob şəhərinə yaxın bir yerdə yerləşirdi. Qədim Mada dilindən tərcümədə “qanza”- “xəzinə” mənasını verir. Zərdüştlük dinin əsas məbədi “Adurguşnasp” Qazaka şəhərində yerləşirdi. Sasani şahları tacqoyma mərasimindən sonra bura piyada ziyarətə gəlirdi. Sasani – Bizans müharibələri dövründə 632-ci ildə Bizans qoşunları tərəfindən dağıdılmışdır.
Qəbələ - Albaniya dövlətinin paytaxt şəhəri. İlk vaxtlar “Kabala” kimi adlanırdı. Antik müəllif Klavdi Ptolomey bu şəhəri Albaniyanın “üstün olan şəhəri” adlandırmışdır. 1958-ci ildə şəhərin ərazisində aparılmış qazıntılar zamanı pul dəfinələri aşkar edilmişdir. Qəbələnin 2500 yaşı var.
İzirtu – Mannanın “çar şəhəri”, paytaxtı. Cənubi Azərbaycanda müasir Ziviyyə şəhəri yaxınlığında yerləşirdi. Şəhərdə məbədlər və iki-üç mərtəbəli evlər vardı. Assuriya hökmdarları II Sarqon (e.ə. 716-cı il) və Aşşurbanipal (e.ə. 650-ci il) tutularaq dağıdılmışdır.
Qazaka – Atropatena dövlətinin paytaxt şəhəridir. Aqbatana şəhəri ilə Araz çayı arasındakı ərazidə yerləşirdi. Müasir Miandob şəhərinə yaxın bir yerdə yerləşirdi. Qədim Mada dilindən tərcümədə “qanza”- “xəzinə” mənasını verir. Zərdüştlük dinin əsas məbədi “Adurguşnasp” Qazaka şəhərində yerləşirdi. Sasani şahları tacqoyma mərasimindən sonra bura piyada ziyarətə gəlirdi. Sasani – Bizans müharibələri dövründə 632-ci ildə Bizans qoşunları tərəfindən dağıdılmışdır.
Qəbələ - Albaniya dövlətinin paytaxt şəhəri. İlk vaxtlar “Kabala” kimi adlanırdı. Antik müəllif Klavdi Ptolomey bu şəhəri Albaniyanın “üstün olan şəhəri” adlandırmışdır. 1958-ci ildə şəhərin ərazisində aparılmış qazıntılar zamanı pul dəfinələri aşkar edilmişdir. Qəbələnin 2500 yaşı var.